Bram van Gelder (1901-1943), manufacturier aan de Hoogstraat (~1920-1932), Holocaust slachtoffer


. 


De familie Van Gelder behoorde tot de meest invloedrijke en vooraanstaande Joodse families van Leerdam. 


 Generatie 1 - Abraham & Henriette 

Abraham David van Gelder (1844-1913) was geboren in Aalten en getrouwd met de Leerdamse Henriëtte de Vries (1839-1905). Hij vestigde zich in Leerdam en begon een manufacturen (textiel/stoffen/kleding) handel. 

Abraham en Henriëtte kregen vijf kinderen:

  1. David Abraham (1867-1923) - manufacturier, hij trouwt met Rica Sophia (Rebecca) Langendijk (1874-1943) en woont op de Hoogstraat 31 in Leerdam, zij vertrekt in 1924 naar Utrecht en hertrouwt in 1932 met Herman Goudsmit
  2. Annaatje (1868-1934) - zij trouwt met Salomon van Straten (1867-1942), slager en koopman, eerst in Leerdam en na 1907 in Amsterdam
  3. Salomon Abraham (1870-1896) - horlogemaker aan de Hoogstraat, overlijdt op de leeftijd van 26 jaar
  4. Eliazer (of: Eleazer) (1873-1916) - koopman in Leerdam, huwt met Marianna Davids (1873-1943)
  5. Aäron (1875-1938) - manufacturier, trouwt met Judith Langendijk (1871-1942), woont aan de Hoogstraat 54a in Leerdam, zij vertrekken in 1931 naar Hilversum 



Bevolkingsregister 1897-1920 Leerdam

Vanaf 1881 was Van Gelder gevestigd aan de Hoogstraat 29-31. Dit pand was eerst eigendom van J.J. Drooglever.












Advertentieblad, 12-10-1877


Nieuwe Gorinchemsche Courant 6-10-1881

De Leerdamsche Courant, 19-3-1892

De Leerdammer, 2-5-1894





























Van Gelder gaat bij boeren langs om zijn waren te verkopen. Hiervoor wordt een wagen getrokken door een klein paard of pony, hittewagentje genoemd. 

Het verkoopassortiment wordt uitgebreid met een meubel- en beddenmagazijn. Op 22 februari 1896 wordt de verbouwde winkel heropend. 



De Leerdammer, 22-2-1896


De Leerdammer, 22-2-1896


















Leerdamsche Courant, 14-3-1896


























Links op deze foto's de winkel van A.D. van Gelder. Het is de plek waar bijna 30 jaar Van Zanten Wonen & Slapen was gevestigd. Nu (2024) worden er woonappartementen in gemaakt. 





Nieuw Israelietisch weekblad, 1-2-1901








 Generatie 2 - Eleazer & Marianna 


We volgen in dit verhaal de vierde zoon: Eleazer. 


Eleazer van Gelder trouwt op 11 juli 1900 met Marianna Davids uit Culemborg. Zij was een dochter van Salomon Davids en Klaartje (of Clara) Pakkendrager.


Nieuw Israelietisch weekblad 20-7-1900


















Op 10 november 1901 wordt hun zoon Abraham David (Bram) van Gelder geboren. 


Eleazer is, net als zijn broers, koopman, manufacturier. De familie heeft een firma in stoffen, textiel en kleding. Er is een winkel op de Hoogstraat en men reist rond met koopwaar.

De Hoogstraat. Rechts de winkel van Van Gelder 





Een oude foto van de Leerdamse Hoogstraat, gemaakt in 1906.
De foto zou van de winkel van Van Gelder kunnen zijn. Zeker is dit niet.



























In 1905 overlijdt moeder Henriette van Gelder-de Vries op de leeftijd van 65 jaar. 


Nieuw Israelietisch weekblad 3-02-1905












Haar zoons, de drie broers David Abraham, Eleazer en Aäron gaan een VOF aan onder de firmanaam van hun vader: "A.D. van Gelder". 


 De Leerdammer, 24-5-1911

















































Als vader Abraham David van Gelder plotseling overlijdt, staat dit zelfs vermeld in het landelijke dagblad, het Nieuw Israelietisch dagblad: 


Nieuw Israelitisch weekblad, 15-10-1913












Nieuw Israelietisch weekblad 22-10-1913
















In 1913 wordt de meubelzaak uitgebreid door aankoop van het pand aan de andere zijde wat eens van slagerij J.J. Pakkerd was en waar wijnhandel Meevers was gevestigd. 
In 1916 wordt het pand afgebroken en er wordt een nieuw pand gebouwd. Het wordt ontworpen door de Leerdamse architect H.W. Kelderman, gebouwd door aannemer J.A. van Leer en het schilderwerk wordt verzorgd door C. v.d. Zant. 


Op de foto hieronder is de herbouw van het winkelpand te zien. V.l.n.r.: N.N., Manus van Dordt, N.N., aannemer J. van Leer, architect H.W. Kelderman, Ber Snijders (op de ladder), D.A. of E. van Gelder, N.N., N.N. 







De Leerdammer, 9-9-1916





















De Leerdammer, 9-9-1916 en 
Nieuwe Gorinchemse Courant 10-9-1916 





































































Eleazer van Gelder overlijdt na een ziekbed op 43-jarige leeftijd in Leerdam. 


Nieuw Israelietisch weekblad, 24-11-1916


De VOF A.D. van Gelder wordt door zijn overlijden ontbonden.
Er wordt een nieuwe gelijknamige VOF opgericht door de twee broers:



















De Leerdammer, 21-11-1917

 

Nieuw Israelietisch weekblad, 20-8-1920



















































Eleazers weduwe laat een aanbesteding doen voor het verbouwen en vergroten van twee woonhuizen: 

De Leerdammer, 5-4-1924














 Generatie 3 - Bram & Hesje 


Eleazers enige zoon Bram is ook handelsreiziger en manufacturier geworden in de Hoogstraat. Hij zal op de een of andere manier betrokken zijn geraakt bij het bedrijf van zijn ooms. 

Hij verlooft zich in 1927 met Hesje Mozes uit Rossum. Zij is ook dochter van een manufacturier. 

Bron: CBG.nl









Op 31 oktober 1928 trouwen Bram en Hesje. Hesje is geboren op 28 augustus 1906 in Rossum als Hester Mozes, dochter van Abraham Mozes en Josina van Leeuwen. 


Nieuw Israelietisch weekblad, 19-10-1928

 

Bram en Hesje van Gelder-Mozes op hun trouwdag

























Bram en Hesje gaan wonen op de Hoogstraat 58 en later op nummer 31. 

In 1930 krijgen Bram en Hesje een dochter: Josina Elize (José) van Gelder:

Nieuw Israelietisch weekblad 25-04-1930








Naaimachines worden toegevoegd aan het handelsassortiment van de Van Gelders:

De Leerdammer, 25-8-1928








Rechts staat waarschijnlijk Bram van Gelder. De andere twee personen zijn onbekend.
Bron foto: Facebook Oud-Leerdam
















Bram en Hesje verlaten begin 1932 de Leerdamse Hoogstraat. Ze gaan in Rossum wonen, aan de Maasdijk 70, bij de vader van Hesje die al vanaf het jaar 1913 weduwnaar is, en bij Hesjes ongehuwde tante Jacoba Mozes. Jacoba was gepensioneerd onderwijzeres van de lagere school in Hurwenen.

Een deel van de inboedel wordt in Leerdam verkocht:

De Leerdammer, 24-12- 1931





De Leerdammer, 13-1-1932

In Leerdam wordt een woonhuis verhuurd:





De Leerdammer, 13-5-1933




De advertentie over de verkoop van de panden van de familie Van Gelder:








 De Leerdammer, 22-12-1934



























































   

Foto 1: Voor de manufacturenwinkel van de familie Van Gelder-Mozes aan de Maasdijk 70 in Rossum, circa 1935 Foto 2: Bram van Gelder met twee emmers, rond 1933 






















































Ook Hesjes vader, Abraham Mozes, is manufacturier. Hij werkte al langer samen met zijn schoonzoon samen. 

De Leerdammer, 21-3-1931













Abraham Mozes met zijn dochter en kleindochter José













In Rossum wordt zoon Emile van Gelder geboren:

De Leerdammer, 28-3-1934








José met haar broertje Emile, waarschijnlijk circa 1935


Op 7 augustus 1937 wordt in Rossum het derde kindje van de familie Van Gelder geboren: een zoon met de namen Silo Rozinus van Gelder. 


Bram en Hesje van Gelder-Mozes in de tuin van Rossum, circa 1938.
Tussen hen in Jacoba Mozes, Hesjes tante. In de kinderwagen ligt waarschijnlijk de kleine Silo. 



Hester met haar zoontje Silo rond 1939

































De Tweede Wereldoorlog breekt uit en donkere wolken pakken zich samen boven de familie. 

De vader van Hesje overlijdt in 1941. De familie voelt zich nog altijd verbonden met Leerdam en laat in de Leerdammer een advertentie plaatsen. 


De Leerdammer, 1941-07-29















Bram van Gelder gaat in 1942 werken voor een landbouwbedrijf (wellicht dat van zijn schoonvader, die eerder handelde in aardappels?). 

Waarschijnlijk omdat de manufacturenhandel onmogelijk was geworden door de Duitse maatregelen voor de Joodse winkeliers. 


Nieuw Israelietisch weekblad, 14-10-1904







Dan wordt het werken in dit bedrijf hem ook onmogelijk gemaakt. De Van Gelders moeten, als familie van Joodse afkomst, zich melden voor deportatie...


Op 7 april 1943 was Brams moeder Marianna van Gelder-Davids al naar kamp Vught gebracht. Twee dagen later, op 9 april 1943, wordt ook de familie Van Gelder-Mozes naar kamp Vught gedeporteerd 

In de cartotheek van de Joodse Raad zijn kaarten van hen bewaard gebleven. 


















Bron: https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130291146?s=abraham%20van%20gelder&t=2575110&p=1



Bron: https://collections.arolsen-archives.org/en/search/person/130291470?s=hester%20van%20gelder%20mozes&t=2575110&p=0 



Tussen 11 en 14 mei 1943 zit Brams moeder, Marianna van Gelder-Davids in de trein van Westerbork naar Sobibor; ze komt daar meteen na aankomst om  het leven op de leeftijd van 70 jaar. 


Op 5 juni 1943 wordt in kamp Vught bekendgemaakt dat alle kinderen uit het kamp zouden worden verwijderd. Er wordt verteld dat zij naar een speciaal kinderkamp in de buurt zouden gaan.

"Er heerst op het ogenblik een stemming in het kamp, zoals er nog nooit geweest is. Het ergste wat er tot nu toe gebeurd is, is ons meegedeeld. Alles wat we tot heden aan toe ondervonden hebben, was erg, maar dit wat zich nu voordoet, overschrijdt alle grenzen. Gisteravond werd ons medegedeeld dat het kinderkamp wordt opgeheven. Alle kinderen jonger dan zestien jaar moeten het kamp verlaten. Dit is op zichzelf nog niet het allerergste, maar wat wel het allerergste is, is dat de gezinnen uit elkaar gerukt worden. Er werd ons een proclamatie meegedeeld waarvan we trilden en beefden". (Klaartje de Zwarte-Walvisch, 6 juni 1943 in 'Alles ging aan flarden').

Rond april 1943 was het kindergedeelte van Kamp Vught overvol geraakt door de toestroom van Joodse kinderen als gevolg van de verheviging van de door de Duitsers uitgevoerde razzia's. Vanaf de kleuterleeftijd zaten kinderen in aparte barakken en zagen zij hun ouders niet of zelden. Zij werden moeilijk te hanteren en de kleine kinderen kregen vaak besmettelijke ziekten. Omdat kinderen geen werk verrichtten, werd besloten ze weg te halen uit Vught. 


De dagen daarop zijn dramatisch. 

Op 6 juni werden alle kinderen van nul tot en met drie jaar, samen met hun ouders gedeporteerd naar kamp Westerbork. Een dag later op 7 juni 1943 worden de kinderen van vier tot en met zestien jaar afgevoerd naar Westerbork. De 9-jarige Emile en de 5-jarige Silo zitten bij deze groep kinderen... 

"Emotie als nog zelden is voorgekomen: de schoonmaaksters kwamen vanmorgen snikkend de zaal binnen, mannen briesten: dat is wel het vuilste dat wij hebben meegemaakt. [..] Midden in de nacht, tegen half vijf, is een transport van zeventienhonderdvijftig Joden in veewagens aangekomen: op een honderd mannen na, niet anders dan berooide vrouwen met haar kinderen en zuigelingen. [..] Zij kwamen broodmager, geradbraakt aan, na een reis van tien uur. Ze spuwden vuur en vlam over de gemene behandeling in Vught, de afmatting en de vernedering: des morgens om vier uur op, half vijf appèl, tot zes uur staan, half zeven aan het werk, vaak met honden achter zich aan; met een uur schafttijd tot 's avonds half zeven, soms half acht. Onder de baby's zijn verscheidene zieke, roodvonk en mazelen: op mijn zaal is een baby, een krullebol van nog geen jaar, tussen de andere kinderen neergelegd. ‘Polizeilicher Arbeitseinsatz’, hoont men. (Philip Mechanicus, 7 juni 1943, In Dépôt. Dagboek uit Westerbork).


De dag daarop, 8 juni 1943 volgen Hesje van Gelder-Mozes met haar dochter José dezelfde route. 

Er blijkt geen 'speciaal kinderkamp' te zijn. De treinen rijden regelrecht naar doorgangskamp Westerbork... en vrijwel meteen door naar Oost-Europa. 

Die 8e juni vindt het beruchte kindertransport plaats vanuit kamp Westerbork. Met meer dan 3000 personen verdeeld over 46 goederenwagons was dit het grootste transport van Joden vanuit Nederland. Volgens het Statistisch Bureau Westerbork bestond dit transport uit 613 mannen, 1350 vrouwen en 1051 kinderen tot en met 16 jaar, waaronder 119 kleuters, 123 peuters en 55 baby's. 

Meteen na aankomst op 11 juni 1943 worden Hester (Hesje) van Gelder-Mozes (36), José (13), Emile (9) en Silo (5) de gaskamers van Sobibor ingedreven. 






Vader Bram was onwetend van dit alles. Hij verbleef op dat moment aan de Moerdijk om dwangarbeid te verrichten. Hem was verteld dat hij door dit werk te doen, niet gedeporteerd zou worden met zijn gezin. 

Hoe groot moet de schok geweest zijn bij terugkomst in kamp Vught. 

Ruim een maand later, op 6 juli 1943 moet ook Bram van Gelder zelf op transport naar Oost-Polen. Op 9 juli 1943 komt Abraham David (Bram) van Gelder (41) om het leven in Sobibor.







Voor het voormalig woonhuis (het rechter gedeelte was ooit de winkel) van de familie Van Gelder-Mozes aan de Maasdijk 70 in Rossum liggen Stolpersteine. 

Voor Bram van Gelder en Hester Mozes, 

hun kinderen José, Emile en Silo 

en voor Hesters tante Jacoba Mozes.



Foto's: @H. van Herreveld
 



Stolpersteine 
Godlof
hun namen worden gered
keren terug in de stad
waar zij woonden
de weggevoerden

in de straat waar hun huis staat
in de stoep waar hun voetstap ligt
zal hun leven en
na de wegvoering ook
hun niet - meer - leven
leesbaar zijn

leesbaar voor ieder
die daar even stil zal staan
stil zal zijn

in hun namen keren zij weer

Inez Meter  


Toen ik het Nationaal Holocaust Namenmonument bezocht in Amsterdam, heb ik ze opgezocht; de stenen voor Bram, Hesje, Josina, Emile en Silo.


 

 


Foto's: @Heidi Timmer













Ter herinnering aan José, Silo en Emile van Gelder





























#everynamecounts




Bronnen:







Reacties

Een reactie posten

Populaire posts van deze blog

Pel Marinus van Gent (1894-1949), geschiedenisschrijver van Leerdam

Afbeelding
Eén van de standaardwerken over Leerdam is het boek " Leerdam door de eeuwen heen " van P.M. van Gent, uit 1934. Ik heb het een tijdje geleden kunnen bemachtigen bij een antiquarische boekhandel. Het ruikt een beetje muf van ouderdam maar blijkt een waardevol naslagwerk over de Leerdamse geschiedenis.  Nieuwsgierig naar wie de schrijver P.M. van Gent nu eigenlijk was, zocht ik naar sporen van zijn leven.  Jasper van Gent , door de Leerdammers altijd Jas  genoemd, werkte bij de gemeentereiniging en was ook Leerdams laatste nachtwacht. Hij werd ook wel de ' klepperman ' genoemd.  Jas van Gent is de middelste man op deze foto. Jas van Gent in vol ornaat als nachtwaker Op 2 december 1881 trouwde Jasper met de Leerdamse Jacoba Maria van Willigen in Leerdam. Ruim 10 maanden later wordt zoontje Pel geboren, maar hij overlijdt op de leeftijd van 2 maanden.  In 1883 wordt zoon Hendrik-Jan geboren.  Daarna, in 1886, volgt Pel Marinus , maar ook hij wordt maar twe...
Read more »

Bernard Johan ter Haar, grondlegger van de NV Ter Haar en Schuijt (1866-1934)

Afbeelding
Op 17 januari van het jaar 1866 ziet Bernard Johan ter Haar in Hengelo het levenslicht.  Hij is een zoon van Gerhard Christiaan ter Haar (1823-1898), en Elisabeth Catharina Gerdessen (1833-1906).  Voor hem waren in het gezin Ter Haar al geboren: Gerharda Christina (1853), Karel Christiaan (1855), Hendrik Reinier (1857), Jeanette Gerardine (1960), Christiaan Pieter Henri (1861), Gerhard Elisa (1863) en Lodewijk Antoon (1864). Bernard Johan (1866) is dus het achtste kind en de zesde zoon. Na hem zouden nog worden geboren Hendrika Geertruida Johanna (1867), Pieter Tijmen (1869), Elisabeth Catharina (1872) en Willem Alexander Paul Frederik Lodewijk (1875). Vader Gerhard is - naast vader van zijn twaalftal - schoolonderwijzer en hoofd van een school. Opa Geurt was onderwijzer en kostschoolhouder en overgrootvader Tijmen schoolmeester. Het lesgeven zit nadrukkelijk in de genen bij de Ter Haars! De vader van moeder Elisabeth was commies waker bij de Rijnscheepvaart te Lobith, haar...
Read more »

De katholieke kerk (Kerk van de H. Maria Onbevlekt Ontvangen) en begraafplaats (Sint Barbara) in Leerdam

Afbeelding
Er is een tijd geweest dat alle inwoners van Leerdam katholiek waren. De Grote Kerk - gebouwd in kruisvorm - was gewijd aan de heilige maagd Maria.  Rond 1570 veranderde de situatie: de Reformatie bereikte Leerdam en de kerk kwam in handen van de 'Hervormden'. In tegenstelling tot Asperen, Vianen en Culemborg kende Leerdam waarschijnlijk geen Beeldenstorm. Het exacte moment waarop de Grote Kerk protestants werd, is onduidelijk. Wel staat vast dat dominee Joost de Jonge in 1573 als eerste protestantse predikant in Leerdam aantrad. De keuze voor de Reformatie had overigens zware gevolgen voor Leerdam. In 1574 belegerden de Spanjaarden de stad en beschoten deze elf uur lang, waarbij onder andere het kasteel zwaar beschadigd raakte. De stad gaf zich over nadat de Spaanse bevelhebber beloofde geen geweld te gebruiken, mits drie mannen werden uitgeleverd: dominee Joost de Jonge, schoolmeester Rogier Jooszn. en dominee Quirinus de Palme. Dominee Joost de Jonge werd verraden, gearreste...
Read more »