”Leerdam had in 1901 bezoek van een 2-tal wonderdokters, nu geen Sequah, maar de heeren A.W. Bysterveld en P. v. Woerden, die door hun werkelijke of schijnbare genezingen veel opgang maakten”.
(P.M. van Gent, Leerdam door de eeuwen heen, pag. 524)
Dit citaat uit Van Gents boek over de Leerdamse geschiedenis intrigeerde me. Wie waren die zogenaamde wonderdokters? Ik besloot de achtergrond ervan te achterhalen.
Sequah was een opmerkelijke figuur die eind 19e eeuw door Europa trok met een mix van show, schijnvertoning en slimme marketing. Achter de theatrale façade van een flamboyante genezer, compleet met cowboys, fanfare en spectaculaire optredens, ging in werkelijkheid de Engelsman Charles A. Davenport schuil, een vertegenwoordiger van de Sequah Medicine Company. Zijn werkwijze bestond uit publieke shows waarin hij zijn ‘geneesmiddelen’ Prairie-flower en Sequah-olie aanprees als wondermiddelen tegen reuma. Daarbij werden schijnpatiënten ingezet die na een rituele behandeling miraculeus genazen.
In tegenstelling tot Sequah, die Nederland met veel bombarie aandeed maar Leerdam voor zover ik weet links liet liggen, was wonderdokter Van Bijsterveld wél in deze regio actief—met een geheel eigen aanpak.
Anton van Bijsterveld
Antonius Wilhelmus van Bijsterveld (1871-1922), gehuwd met Ernestine Burgstahler, blijkt een omstreden waterdokter (ofwel piskijker, urinoloog). Hij was een niet bevoegd arts, net als zijn anderhalf jaar oudere broer Pieter van Bijsterveld (1870-1950). Ze beweerden ziektes te kunnen vaststellen door naar de kleur, geur of samenstelling van iemands urine te kijken. Het waren in die tijd beroemde en beruchte kwakzalvers, die nogal eens werden aangeklaagd.
De Leerdamse ondernemer Arie Bax, ook bekend van de Schomperzalf, is in 1898 een inleverpunt voor de urinepotjes van zieke mensen.
 |
| Limburger Koerier, 31-12-1898 |
In 1901-1902 hield A.W. van Bijsterveld een paar dagen per week consult vanuit de winkel van Teunis Johannes de Stigter (1867-1938, winkelier in galanteriën) op de Hoogstraat in Leerdam. Dat veroorzaakte een flinke toeloop mensen met hun potjes urine.
De komst van de 'waterkijkers' werd aangekondigd in de lokale kranten. Er volgde al snel een stroom van 'dankbetuigingen' van genezen patiënten, maar ook waarschuwingen. De praktijken van de 'wonderdokters' veroorzaakten de nodige frustratie bij de lokale dokters zoals dokter Voogd, Moll en Van der Horst.
 |
| De Leerdammer, 11-5-1901 |
 |
De Vijfheerenlanden, 1-6-1901
|
 |
| De Leerdammer, 1-6-1901 |
 |
 | | De Leerdammer, 5-6-1901 |
|
 |
De Leerdammer, 8-6-1901
|
 |
De Leerdammer, 12-6-1901
|
 |
De Leerdammer, 12-6-1901
|
 |
De Leerdammer, 19-6-1901
|
 |
De Vijfheerenlanden, 29-6-1901
|
 |
De Leerdammer, 17-7-1901
|
 |
De Leerdammer, 20-7-1901
|
 |
De Leerdammer, 27-7-1901
|
 |
| De Leerdammer, 3-8- 1901 |
 |
| De Leerdammer, 31-8-1901 |
 |
De Leerdammer, 21-9-1901
|
 |
De Leerdammer, 25-9-1901
|
 |
| De Leerdammer, 21-9-1901 |
 |
| De Leerdammer, 28-9-1901 |
 |
| De Leerdammer, 28-9-1901 |
 |
De Leerdammer, 16-10-1901
|
 |
De Leerdammer, 19-10-1901
|
 |
De Leerdammer, 19-10-1901
|
 |
| De Leerdammer, 19-10-1901 |
 |
| De Vijfheerenlanden, 26-10-1901 |
 |
De Leerdammer, 9-11-1901
|
 |
| De Vijfheerenlanden, 9-11-1901 |
 |
| De Leerdammer, 23-11-1901 |
 |
| De Leerdammer, 27-11-1901 |
 |
Bredasche Courant, 17-11-1901
|
 |
| De Leerdammer, 7-12-1901 |
 |
| De Leerdammer, 11-12-1901 |
 |
| De Leerdammer, 18-12-1901 |
 |
| De Leerdammer, 21-12-1901 |
 |
Algemeen Handelsblad 19-12-1901
|
 |
| De Leerdammer, 18-1-1902 |
 |
De Leerdammer, 8-2-1902
|
 |
Deli Courant 23-7-1902
|
 |
Deli Courant 23-7-1902
|
 |
| De Vijfheerenlanden, 22-3-1902 |
 |
De Leerdammer, 26-3-1902
|
 |
De Leerdammer, 19-4-1902
|
 |
De Leerdammer, 19-4-1902
|
 |
De Leerdammer, 3-5-1902
|
 |
| De Leerdammer, 14-5-1902 |
 |
De Leerdammer, 17-5-1902
|
 |
De Vijfheerenlanden, 28-6- 1902
|
 |
| De Leerdammer, 13-8-1902 |
 |
| De Leerdammer, 23-8-1902 |
Plotseling vertrok (de failliete) Anton in 1902 naar de Verenigde Staten. Daar zet hij 'VanBysterveld Medicine Co.’ op.
 |
Rotterdamsch Nieuwsblad 8-9-1902
|
 |
De Grondwet, 9-2-1904
|
 |
De Grondwet, 7-10-1902
|
 |
De Grondwet, 24-2-1903
|
 |
| De Grondwet 8-3-1904 |
 |
| De Grondwet 8-3-1904 |
 |
De Grondwet 8-3-1904
|
 |
| Rotterdamsch Nieuwsblad 3-9-1906 |
 |
De Leerdammer, 5-9-1906
|
 |
Vereniging tegen de Kwakzalverij, jan. 1915
|
In 1922 overleed A.W. van Bijsterveld, 50 jaar oud.
Anton W. VanBysterveld, manufacturer of medicines, died Saturday morning at St. Mary's hospital at the age of 50 after a brief illness. He was president of the VanBysterveld Medicine Co. His home was at 1524 Robinson-rd. Surviving him are his widow, one son Anton, Jr., and two brothers and four sisters in The Netherlands.
Bron: Grand Rapids Press, Sat. 28 Oct 1922, p. 2
Funeral services for A.W. VanBysterveld, head of the VanBysterveld Medicine Co., who died Saturday, will be held Tuesday at 2 o'clock at the family residence, 1524 Robinson-rd. Rev. Edwin M. Gross of Immanuel Evangelical Lutheran church will officiate. Mr. VanBysterveld is survived by his widow and his son, Anton VanBysterveld, jr.
Bron: Grand Rapids Press, Mon. 30 Oct 1922, p. 18
Broer Pieter nam ondertussen de advertentieruimte in de lokale Leerdamse bladen over met zijn aanbod aan pillen. En de potjes plas, die kon je voortaan naar zijn instituut in Rotterdam opsturen…
 |
| De Leerdammer, 27-5-1903 |
 |
| De Vijfheerenlanden, 29-11-1913 |
Pieter van Bijsterveld
Antons broer Pieter van Bijsterveld was een lokale beroemdheid en staat te boek als kruidkundige, chemicus, waterkijker, piskijker en urinoloog. Hij noemde zichzelf ‘uroscoop’.
Pieter van Bijsterveld werd in 1870 geboren. Hij was gehuwd met Johanna de Neeff (1872-1918) en Elisabeth Apon (1880-1952). Hij begon zijn loopbaan als ‘wonderdokter’ in Vlaardingen. Een wetenschappelijke opleiding had hij niet, met behulp van urineonderzoek diagnosticeerde hij moeilijk vast te stellen kwalen. Omstreeks 1895 vestigde hij zijn ‘Instituut voor bloed- en urineonderzoek’ in Rotterdam.
In de decennia daarna publiceerde hij minstens twee pamfletten. In 1911 verscheen bij uitgeverij Kok in Kampen zijn pamflet Medica-politica. Hij pleit hierin voor politieke bemoeienis met de medische wetenschap. Hij doet dit vanuit christelijk oogpunt, want, zo schrijft hij: ‘Ware gezondheid, levensblijdschap en levensenergie (waaraan onze tijd zoo arm is), is alleen daar mogelijk, waar God de ziel geniet.’ In 1922 publiceerde hij Verbleekt onze banier?: een woord ter ernstige overweging aan alle antirevolutionairen. Ook internationaal maakte Van Bijsterveld naam. De Franse staatsman G. Doumergue benoemde hem tot ridder in het Legioen van Eer. Waarom is niet bekend.
 |
De Leerdammer, 26-6-1901
|
Aanvankelijk hield Van Bijsterveld praktijk in de binnenstad. Maar in 1940, na het bombardement op Rotterdam, verhuisde hij naar de Graaf Florisstraat in Rotterdam-West. Tot 1950 had dokter Van Bijsterveld in Rotterdam zijn praktijk als ‘waterkijker’. Hij hield spreekuur in een groot pand in de Graaf Florisstraat, vlak bij de toenmalige huishoudschool. In iemands herinnering was het een zwaargebouwde man, met een enorme geelachtige knevel; die gele kleur zou te danken zijn aan het feit dat hij altijd met zijn neus boven de pisflesjes hing. In de ochtenduren, stond altijd een rij patiënten voor zijn deur te wachten, meest boeren van de Zuid-Hollandse eilanden. Als hij na zijn spreekuur naar buiten kwam, gekleed in een dure jas met bontkraag, knikte hij altijd vriendelijk naar de spelende kinderen, en stapte dan in zijn auto, waarvan de deur al door zijn chauffeur werd opengehouden. Bij de boom voor het huis lag dan meestal een hoeveelheid weggeworpen lege pisflesjes.
Pieter van Bijsterveld verdiende een vermogen aan zijn praktijk. Bij zijn dood berichtte het Rotterdams Nieuwsblad: ‘Zijn jaarlijks inkomen werd de laatste tijd op een cijfer met vijf nullen geschat.’ Hij had het zo druk dat er bij zijn nummer in het telefoonboek stond: ‘Wenst niet opgebeld te worden.’
Van Bijsterveld stierf op 28 september 1950, na een ziekte van enkele weken. Hij was toen 79 jaar. Bij zijn begrafenis, in Crooswijk, waren honderden belangstellenden aanwezig, waaronder veel oud-patiënten. Zevenhonderd van hen legden vervolgens geld bij elkaar voor een zwart marmeren grafmonument, dat anderhalf jaar later werd onthuld.
Er zijn talloze manieren om iemand te laten weten dat zijn of haar aanwezigheid niet gewenst is. In Rotterdam zeiden ze vroeger onder meer loop of 'ga met je pis naar Bijsterveld'. Behalve 'loop naar je grootje' kan dit ook 'laat je nakijken' betekenen. De uitdrukking "loop met je pis naar Bijsterveld" werd in 1974 opgenomen in het Bargoens woordenboek. (Bron: https://www.dbnl.org/tekst/_taa014199801_01/_taa014199801_01_0060.php)
 |
| Het Vrije Volk 6-7-1981 |
___________________________________
Tenslotte nog een stukje uit: Leerdam in het laatste kwart van de 19e eeuw (5), geschreven door Hendrikus C. Zorn (1865-1939):
Bronnen:
- Diverse krantenberichten, hierboven genoemd
- DNB: https://www.dbnl.org/tekst/_taa014199801_01/_taa014199801_01_0060.php
- "Amsterdamse kwakzalvers" in: https://onsamsterdam.nl/artikelen/amsterdamse-kwakzalvers
- 'Pieter van Bijsterveld' in: http://www.engelfriet.net/Alie/pies.htm
- Gent, P.M. van, Leerdam door de eeuwen heen, pag. 524
- Teunis Johannes de Stigter in bevolkingsregister Leerdam 1897-1920 (Hoogstraat 52)
- Zorn, H.C., "Waterkijkers" in: Leerdam in het laatste kwart van de 19e eeuw (5), gepubliceerd in "Van Stad en Graafschap", Historische Vereniging Leerdam, 30e jaargang nr. 1, februari 2011
