Cholera-epidemie in Leerdam (1893)

In Nederland woedden in de 19e eeuw tussen 1832 en 1893 vier grote cholera-epidemiën. In die periode veranderden de opvattingen over deze ziekte behoorlijk.

Rond 1830 dacht men dat de ziekte verspreid werd door kwalijke dampen in de lucht. Maar rond 1890 kreeg men begrip van de cholerabacterie in het drinkwater. 

Na besmetting met de cholerabacterie Vibrio cholerae, ontstaan de eerste symptomen meestal na een incubatietijd van twee tot vijf dagen. De ziekte begint plotseling met hevige diarree en braken, wat snel kan leiden tot ernstige uitdroging. Kenmerkende symptomen van uitdroging zijn rusteloosheid, een onlesbare dorst, pijnlijke spierkrampen, ingevallen ogen, een hese stem en een droge, blauw verkleurde huid. Vanwege deze blauwachtige verkleuring werd cholera ook wel de ‘blauwe dood’ genoemd.

Zonder behandeling verloopt cholera in ernstige gevallen vaak dodelijk: naar schatting overlijdt ongeveer 50% van de ernstig zieken. Gemiddeld genomen leidt een besmetting in ongeveer 20% van de gevallen tot overlijden. De ontdekking van de bacterie door Robert Koch leidde tot het belangrijke inzicht dat besmet drinkwater een veelvoorkomende bron van verspreiding is.

In 1893 is er een betrekkelijk grote epidemie in Leerdam die duurt van eind augustus tot eind september. 

In augustus verschijnen de eerste twee cholera-gevallen in het nieuws. De 58-jarige Maria Bel-van Vegchelen, de echtgenote van schipper Willem Bel, overlijdt op 24 augustus te Leerdam aan cholera.

De krant meldt ook dat een schippersjongen cholerasymptomen vertoonde en daaraan zou zijn overleden. Vermoedelijk gaat het om Hendrik Westerhuis, die op 23 augustus op 13-jarige leeftijd in Heukelum overleed. Zijn overlijden wordt aangegeven door zijn oom, Albert Mussche, schipper te Koudekerk. Waarschijnlijk werkte Hendrik op het schip van zijn oom en tante. Hij werd ziek in Leerdam, waarna het schip in quarantaine ging in Heukelum, waar hij uiteindelijk is overleden.

De Vijfheerenlanden, 26-8-1893

De Leerdammer, 26-8-1893

Nieuwe Gorinchemse Courant, 27-8-1893

De Vijfheerenlanden, 30-8-1893

Ondanks de waarschuwingen van de burgemeester om alleen gekookt water (bij de Werkinrichting in de Nieuwstraat te krijgen) te drinken, verspreidt de cholera zich in Leerdam. 

Tussen 28 en 31 augustus werden 8 nieuwe choleragevallen gemeld, waarvan 3 patiënten overleden. Tot en met 31 augustus waren er in totaal 21 besmettingen: 12 personen zijn overleden, 8 zijn nog in behandeling en 1 patiënt is inmiddels hersteld. In de periode van 1 tot en met 4 september kwamen daar 3 nieuwe gevallen bij, terwijl in diezelfde periode opnieuw 3 mensen aan cholera overleden.

In De Leerdammer van 16 september is te lezen dat er sinds de vorige opgave bij het gemeentehuis een geval van Aziatische cholera is aangegeven en drie van dodelijke afloop. In het geheel waren er 34 gevallen met 22 sterfgevallen bekend. 

Tussen 24 augustus en 28 september zijn in Leerdam overleden:

1. 24 aug. Maria van Vegchelen, 58 jaar, echtgenote van Willem Bel, schipper
2. 26 aug.: Abraham Kars, 1 jaar, zoon van Willem Kars, mandenmaker en Catharina van Loopik
3. 26 aug.: Anderijntje van der Leeden, 4 jaar, dochter van Eimert van der Leeden en Petertje van Wijngaarden
4. 27 aug.: Adrianus Huijgen, 29 jaar, werkman, echtgenoot van Goudina Horstman
5. 27 aug.: Cornelis de Leeuw, 48 jaar, mandenmaker, weduwnaar van Gerrigje van Vlissingen
6. 28  aug.: Jan Hendrik Zorn, 2 jaar, zoon van Jan Hendrik Zorn (overleden) en Maria Bats
7. 29 aug.: Cornelis den Hartog, 1 maand, zoon van Jan den Hartog, werkman, en Metje de Koster
8. 29 aug.: Antonie de Weerd, 2 jaar, zoon van Pieter de Weerd, werkman, en Jaantje Bel (een neefje van het eerste slachtoffer)
9. 30 aug.: Teuntje de Jong, 75 jaar, weduwe van Arie de Wit
10. 30 aug.: Cornelis Johannes Albertus Röllich, 1 jaar, zoon van Joseph Röllich, graveur, en Johanna Cornelia Wiggelinkhuizen
11. 30 aug.: Antonie de Jong, 18 jaar, voerman, zoon van Bartholomeus de Jong en Maaike van Tol
12. 30 aug.: Dirk van Brenk, 42 jaar, werkman, gehuwd met Johanna van Oort
13. 30 aug.: Cornelis de Koster, 35 jaar, werkman, weduwnaar van Mezina Bos en echtgenoot van Aaltje van Gent
14. 31 aug.: Gijsje van Aalst, 6 jaar, dochter van Johannes van Aalst, werkman, en Lena Noorland
15. 31 aug.: Willem Bogerd, 47 jaar, werkman, echtgenoot van Gijsbertje den Hartog
16. 1 sept.: Jan den Hartog, 39 jaar, werkman, echtgenoot van Metje de Koster
17. 2 sept.: Jan Sprong, 58 jaar, slager, echtgenoot van Geertrui Kruijs
18. 5 sept.: Jan Willem IJzerman, 1 jaar, zoon van Abraham IJzerman, gemeenteontvanger en Geuvertje Antonia van de Koppel
19. 5 sept.: Cornelis van Meeuwen, 1 maand, zoon  van Cornelis van Meeuwen, metselaar, en Huibertje Adriana de Jong
20. 6 sept.: Eelke Johanna Herbink, 73 jaar, weduwe van Matthijs Coster
21. 6 sept.: Aaltje Blanken, 23 jaar, echtgenoot van Gerard Krul, glasblazer
22. 6 sept.: Cornelia van den Koppel, 60 jaar, echtgenoot van Dirk Boon, bouwman
23. 6 sept.: Arie Hoornaar, 15 jaar, werkman, zoon van Johannes Hoornaar en Elisabeth van der Linden
24. 7 sept.: Hermanus Bernardus Anthonius Diederiks, 36 jaar, rijksambtenaar, echtgenoot van Hendrina Cornelia van der Haar
25. 7 sept.: Wilhelmina Geertruida Verburg, 6 maanden, dochter van Anthonie Verburg, glasblazer, en Jannigje van Os
26. 8 sept.: Peter Bogerd, 56 jaar, zonder beroep, echtgenoot van Gerardina Brouwer
27. 10 sept.: Jenneke de Ridder, 16 jaar, dochter van Klaas de Ridder, boerenarbeider, en Cornelia Burggraaf
28. 10 sept.: Jan van Gangelen, 25 jaar, glasmaker, echtgenoot van Maria Johanna Brinkman
29. 12 sept.: Govert van Ameijden, 78 jaar, werkman, weduwnaar van Cornelia van Thiel
30. 12 sept.: Johannes Pin, 11 jaar, zoon van Hendrikus Pin, brievenbesteller, en Huibertje van Wingerden
31. 14 sept.: Otto Albertus de Leeuw, 64 jaar, werkman, ongehuwd, zoon van Frans de Leeuw en Annigje van Kampen
32. 19 sept.: Antje van Hoogdalem, 35 jaar, echtgenote van Andries van der Leeden, werkman
33. 21 sept.: Willempje Bogerd, 9 weken, dochter van Toon Bogerd, werkman, en Cornelia van Buuren
34. 28 sept.: Henriette Schotman, 46 jaar, echtgenote van Dirk Jacobus den Dunnen

In Gorinchem sterven drie mensen aan de cholera. Ook in Streefkerk, Boven-Hardinxveld, Nieuwendijk en Zuilichem vallen enkele dodelijke slachtoffers. Na deze meldingen blijft het stil in de publicaties: er verschijnen geen verdere berichten over nieuwe choleragevallen.

In november wordt er in de Leerdamse Adullam-kerk een "dankdag voor de cholera en het gewas" gehouden. 

Mely van Malenstein citeert in haar publicatie een gedicht van Nicolaas Beets om te illustreren hoe de cholerabacterie sceptisch werd bekeken: 

Comma-Bacillen zijn ontdekt;
Men hoort er overal van spreken.
Maar Krelis, die met alles gekt,
Heeft ook door 't mikroskoop gekeken,
En zegt: ‘De naam voldoet mij niet;
't Is al vraagteeken, wat men ziet.’

Toch zou deze heftige cholera-epidemie aanleiding voor de aanleg van een waterleiding in Leerdam zijn. Daarover in de volgende blog meer.  

Bronnen:

• Diverse krantenberichten.
• Overlijdensakte Hendrik Westerhuis: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:9Q97-Y3MY-LCJ?cc=1831469&wc=6425708&lang=nl&i=123.
• Mely van Malenstein, De geplaagde stad, Spaanse Griep, pokken en cholera in Gorinchem.