De watertorens van Leerdam (1900, 1913 en 1930)

In Leerdam werd de noodzaak van schoon drinkwater duidelijk, toen de stad in 1893 werd getroffen door een hevige cholera-epidemie. Als reactie daarop diende F.P.A. Laurentius in 1894 een aanvraag in bij de gemeenteraad om een waterleiding te mogen exploiteren. Gemeenteraadslid J.A. Burgers sprak zich hier vurig voor uit, en in juni van dat jaar werd Laurentius een concessie verleend. Om onbekende redenen is dit initiatief echter nooit van de grond gekomen. In Gorinchem was al in 1886 een waterleiding aangelegd. De tyfusepidemie die Leerdam in 1898 trof, zette het belang van schoon drinkwater opnieuw hoog op de agenda.

Op 3 juli 1899 werd opnieuw een concessie verleend, ditmaal aan de Leerdamsche Waterleiding Maatschappij die 8 mei 1900 werd opgericht. 

 

De Vijfheerenlanden, 4-1-1899

Voor de 'arbeidende klasse' zou de prijs van water ongeveer 10 cent per week worden. Voor de anderen zou het berekend worden naar het aantal kamers: voor één kamer f. 6,50 en voor elke kamer meer f. 2,50 erbij. 

De heren Willem Bottenberg uit Oud-Beijerland en Martinus Visser uit Papendrecht lieten snel beginnen met de bouw van de watertoren. De heer Bottenberg overleed tijdens de uitvoering van het werk en werd vervangen door de heer Johannes Smit uit Oud-Beijerland. Het aannemersbedrijf ging Visser en Smit heten. 

J.T. Visser uit Papendrecht werd in de plaats van Bottenberg tot directeur benoemd in januari 1900.

Op 21 augustus 1899 legde Catharina, het 3-jarig dochtertje van de heer Gerardus J.M. Couvée de eerste steen, in aanwezigheid van onder anderen dr. J.F.Ph. Herz uit Oud-Beijerland en Jacob van Schouwenburg, die samen met Couvée commissaris was:

Bij het graven van de sleuven voor de waterleidingen in de oude binnenstad werden bijzondere vondsten gedaan:

De Vijfheerenlanden, 29-11-1899

Op 15 mei 1900 werd de waterleiding officieel in gebruik genomen, wat gepaard ging met feestelijkheden. Burgemeester Tukker verrichte de opening. Machinist was P.C. Brouwer. Het ronde reservoir van de watertoren had een inhoud van 100 m³.

De Vijfheerenlanden, 19-5-1900

De gemeente Leerdam groeide zodanig dat de watertoren al na tien jaar te klein werd. Er werden vijf nieuwe bronnen geboord van 45 meter diep. 

Na bemiddeling van burgemeester Tukker kocht de Waterleidingmaatschappij een nieuw terrein van de regenten van het Hofje van Mevrouw van Aerden. In 1912 werd daar, vlak bij de glasfabriek aan het Lingeplein en de  westzijde van de Glasblazerslaan, een tweede watertoren gebouwd met een reservoir van 150 m³.

De Leerdammer, 5-10-1913

Op 10 oktober 1913 werden de machines door burgemeester B. Tukker in werking gesteld. Als herinnering kreeg hij een zilveren bokaal met inscriptie. 

Er werd een grotere leiding aangelegd van de waterwinplaats naar de bakstenen hulpwatertoren aan de Lingestraat. Elk jaar werd het netwerk verder uitgebreid en werden bestaande leidingen vervangen door bredere exemplaren.

De Leerdammer, 31-5-1924

De Vijfheerenlanden, 20-5-1925

In 1925 bestond de Leerdamsche Waterleiding Maatschappij 25 jaar en daarvoor werd een buitengewone vergadering gehouden in Hotel Boerboom. De heren Visser, Couvée en Weersma kregen een bokaal aangeboden. Ook de heer Anthonie Cornelis (Toon) Hoegee (1868-1941) die met zijn familie 20 jaar het waterleidingbedrijf beheerde, werd gehuldigd. 

Namens het bestuur werd een gedenksteen aangeboden in de muur van het kantoor tableau vervaardigd in mozaïektechniek met graniver, ontworpen door Andries Copier. "Het geheel geeft een symbolische voorstelling van de werkzaamheid der Waterleidingmaatschappij, die het gezuiverde water verspreidt in de gemeente. De maatschappij wordt hier verbeeld door de linksche figuur achter wie de waterfontein uit het aardeduister spuit en die uit haar kruik het gulden water schenkt in de schaal van de rechtsche, lager geplaatste figuur, welke de Gemeente voorstelt". 

Foto: HT (2025)

De Waterleiding Maatschappij bood de gemeente een fontein aan. Deze fontein zou een aantal keren op de gemeenteraadsagenda tevoorschijn komen (en zou gerealiseerd worden op het te renoveren Oranjeplein), maar van plaatsing lijkt nooit gekomen. 

De Leerdammer, 9-5-1925

In 1928 werd nog twee hectare grond aangekocht door de Waterleidingmaatschappij. Alle bronnen werden door nieuwe vervangen. Er werd gezocht naar iets 'zachter' water omdat de eerste bronnen vrij 'hard' water gaven. Op 100 meter diepte werd dit gevonden. Er werden 9 bronnen geboord. 4 van 50 meter diep en 5 van ongeveer 100 meter diep. 

Op 4 juni 1929 werd met een zilveren troffel de eerste steen voor een nieuwe toren gelegd door directeur Jan Teunis Visser onder toeziend oog van een aantal genodigden. 

Bij de opening op donderdagmiddag 17 juli 1930 was de commissaris van de koning in Zuid-Holland, de heer Van Karnebeek, aanwezig. Ook de heer Sterk, lid van de Provinciale Staten, woonde de plechtigheid bij. Verder waren de burgemeester van Leerdam met enkele raadsleden aanwezig, net als de burgemeesters van Asperen, Heukelum, Leerbroek, Meerkerk, Schoonrewoerd, Beesd, Kedichem en Arkel. Daarnaast waren er veel andere raadsleden en vooraanstaande heren uit de regio. Het was een ware optocht van hoge hoeden.

Burgemeester Mees kreeg kort het woord, waarna de heer Lulofs, voorzitter van de Gezondheidscommissie, het stokje overnam. Hij sprak de hoop uit dat het drinkwater de gezondheid ten goede zou komen, al klonk er nog enige twijfel door. Zo vertelde hij dat hij een arbeider had aangesproken die slootwater dronk. Diens reactie was: “De koeien blijven er ook gezond bij.”

De heer ir. M.T. IJzerman uit Almelo, president-commissaris hield een rede en blikt terug op de periode in 1893 toen de cholera-epidemie Leerdam rondging. De heer Van Karnebeek sprak toen enkel woorden. Daarna sprak ir. Arie Visser een rede uit waarin hij terugblikte op het bouwproces. Hij dankte daarbij de heren Van Dijk en Langejan die de tekeningen maakten en de heer In 't Veld die uitvoerder van het project was.

De heer Krul, directeur van het Rijksbureau van Drinkwatervoorziening speechte. Daarna bedankte de heer Couvée alle sprekers en was dankbaar te hebben mogen bijdragen aan dit project. Burgemeester Vonk van Asperen sprak nog een aantal woorden, en de heer Sterk, lid van de Provinciale Staten. 

Hierna kreeg men een rondleiding in het machinegebouw waar Van Karnebeek het bedrijf in werking stelde. Hij kreeg een ets van de heer Copier aangeboden als herinnering aan deze dag. Anderen zoals de heer Berlage, Kloot Meijburg, ir. A. Visser, Krul en Couvée ontvingen een foto. 

Na de openingsplechtigheid togen alle gasten naar de Kerkstraat. Daar stond de Leerdamsche brandweer opgesteld en men gaf een spectaculaire spuit demonstratie.

ets van A.D. Copier van de watertoren

De opening van de Leerdamse watertoren krijgt de nodige aandacht in de landelijke media:

De Maasbode 18-7-1930

De Tijd: godsdienstig-staatkundig dagblad 18-07-1930

Prov. Noordbrabantsche en 's Hertogenbossche courant 18-07-1930

De Maasbode 18-07-1930

De Maasbode 18-07-1930

De oude watertoren werd in 1930 afgebroken. Acht jaar later, in 1938, volgde de sloop van de hulpwatertoren in de wijk West.

De nieuwe watertoren, een stuk hoger dan zijn voorganger, had een frame van gewapend beton, opgebouwd uit tien stijlen, waardoor de toren een regelmatige tienhoek als doorsnede kreeg. Ook de vloeren en het waterreservoir zijn van gewapend beton gemaakt. 

Het reservoir heeft een inhoud van iets meer dan 500 m³ en bevindt zich op een hoogte van 35,5 meter boven het maaiveld. De bakstenen zijn aan de buitenkant netjes gelijk gemaakt met de betonstijlen. Dat is bewust gedaan om meer eenheid in het gebouw te krijgen. Anders zouden volgens architect ir. Arie Visser de betonstijlen door schaduwwerking te veel opvallen en zou het geheel te onrustig ogen.

Vanaf de lekvloer kun je via een klimschacht naar boven, waarin een ijzeren wenteltrap is aangebracht. Die trap leidt helemaal tot op het dak van de toren. De schacht steekt zelfs boven het dak uit, waardoor je daar een prachtig uitzicht hebt. Zowel de voet als het dak van de toren zijn met koolteer behandeld.

Op de tweede verdieping werd een kantoor ontworpen, bereikbaar door een aparte trappentoren. De begane grond verdieping ging dienst doen als magazijn. 

Het machinegebouw met de zuig- en persleidingen zijn ondergebracht in een aparte buizenkelder, zodat daar de zuigleidingen van tijd tot tijd kunnen worden gemonteerd en schoongemaakt. Daarnaast hoorden de aanleg van een ontijzeringsgebouw, filters, een centrale zuigput en een coagulatiebassin bij het bouwproject van Visser en Smit. 

Naast de watertoren was ook een dubbele dienstwoning gebouwd, opgetrokken in geel-grijze baksteen en met zwart geglazuurde dakpannen, in harmonie met de kleur van de vulling tussen de betonstijl van de watertoren. Het houtwerk werd wit geschilderd. 

Op verzoek van de burgemeester van Leerdam waren de ontwerpen voor de toren ter boordeling gezonden aan architect dr. Hendrik Petrus Berlage en architect Herman van der Kloot Meyburg, die na wijziging van wat details, de plannen goed hadden gekeurd. 

Het tableau ontworpen door Andries Copier wat geplaatst was in de muur van het kantoor in 1925, werd het verplaatst naar de buitentzijde van de nieuwe watertoren.

In 1932 werd Asperen aangesloten op het waterleidingnetwerk. In 1934 volgden Heukelum, Spijk, Kedichem en Oosterwijk. 

De Leerdammer, 21-8-1935

Vanaf 1936 werden de Leerdamse gemeenteraadsvergaderingen in de watertoren gehouden:

Twentsch dagblad Tubantia en Enschedesche courant 21-1-1936

Bataviaasch Nieuwsblad 11-04-1936

Deli Courant 25-02-1936

In 1941 overleed Anthonie Cornelis (Toon) Hoegee, die 38 jaar bedrijfschef was van de Waterleidingmaatschappij. Zijn zoons volgden hem op. 

De Leerdammer, 5-7-1941

1953

In 1953 ontving Leerdam ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van de N.V. Leerdamse Waterleiding Mij. een beeld van Carel Visser. 

In 1986 verloor het Waterleidingterrein zijn functie, toen het pompstation er gesloten werd. Daarna werd het terrein ontwikkeld tot een woonwijk. 

Het kunstwerk van Visser stond op een onhandige plek en moest daarom worden verplaatst. Tijdens die verplaatsing bleek het in zo’n slechte staat te verkeren dat, in overleg met Carel Visser, besloten werd een volledig nieuwe versie te maken. Deze nieuwe uitvoering kreeg een plek op de hoek van De Waterloop en de Emmalaan.

Foto: HT (2025)

De watertoren heeft jarenlang in de steigers gestaan maar is recent prachtig gerenoveerd tot woning en kantoor: Binnenstebuiten TV

Bronnen:

• Beeldbank Historische Vereniging Leerdam
• Diversen krantenberichten, hierboven genoemd
• De Leerdammer, 19-7-1930
• Foto's: Facebook pagina Oud-Leerdam en Wikimedia Commons
• P.M. van Gent, Leerdam door de eeuwen heen, pag. 379-396
• Catharina L. van Groningen, De Vijfheerenlanden met Asperen, Heukelum en Spijk, pag. 16
• Joan Temminck en Laurens Geurtz, Copier Compleet, pag. 31

Zie voor nog meer oude foto's van de watertorens: Beeldbank Historische Vereniging