De Leerdamse zalf-oorlog (1910)

De Amsterdammer Henricus W. Schomper vestigt zich in 1848 als geneesheer in Leerdam, waar hij trouwt met de Leerdamse Geertruida C.T. Hondius. Ze gaan wonen aan de Hoogstraat en krijgen vier kinderen, van wie er één op jonge leeftijd overlijdt.

Dokter Schomper denkt niet aan stoppen: hij houdt tot aan zijn dood praktijk aan huis en staat maar liefst 57 jaar lang bekend als toegewijd arts. Zijn werklust werd alom geprezen.

Zijn jongste dochter Magdalena (Na) wordt apothekersassistente en trouwt met Cornelis Voogd, een geliefde Leerdamse huisarts en oprichter van het eerste ziekenhuis in de stad – het Voogdplein herinnert nog aan hem.

Zoon Lodewijk (Lo) kiest een militair pad en wordt apotheker bij het leger. Hij woont afwisselend in Utrecht, Naarden, Middelburg en Breda, is korte tijd vennoot in een fabriek voor medicinale dranken, trouwt een Utrechtse en krijgt negen kinderen.

Oudste zoon Johan (Jo) blijft in Leerdam. Hij trouwt, krijgt een zoon, maar het huwelijk strandt. Hij drijft handel in bier en drogisterijartikelen aan de Hoogstraat.

Na de dood van zijn vader in 1905 erft Johan vermoedelijk de apothekersrecepten en -middelen. Al snel begint hij een wonderzalf te verkopen, die na een tijdje de naam ‘Schomperzalf’ krijgt. Maar hij is niet de enige: een andere apotheker claimt eveneens het originele recept van Schomper sr. in handen te hebben. Een felle reclameoorlog barst los.

De Schomperzalf leidt tot een ware hetze. Na Johans dood in 1910 betwisten meerdere figuren het alleenrecht op de zalf: een drogist, een apotheker, een handelaar, koopman èn neef Henricus jr. mengen zich in de strijd. Ze prijzen hun zalf aan in streekkranten – met zalvende woorden én scherpe aanvallen.

Het uitgebreide verhaal volgt hieronder.

________________________________________

Dit zijn Henricus Wilhelm Schomper en zijn echtgenote Geertruida Christina Theodora Hondius:

Henricus Schomper was geboren op 14 december 1820 te Amsterdam. Schomper vestigde zich op 12 oktober 1848 in Leerdam als stedelijk en landelijk heel- en verloskundige. Hij werd een van de artsen voor de arbeiders van de glasfabriek.

Zijn echtgenote Geertruida Hondius kwam uit een respectabele Leerdamse familie. Haar vader was notaris en gemeenteraadslid in Leerdam, haar opa was predikant, o.a. te Rhenoy. 

Bron: CBG

Zij woonden aan de Markt en daarna op de Hoogstraat 60, het pand links op de onderstaande foto. Later zou het Leger des Heils hier gevestigd zijn. 

Henricus en Geertruida kregen vier kinderen:
1. Johan Joseph (Jo) Schomper, geb. 15 juni 1852 te Leerdam
2. Lodewijk Christoffel Schomper, geb. 13 jan. 1854 te Leerdam, ovl. 19 apr. 1855 (15 maanden)

Bron: CBG.nl

3. Lodewijk Christoffel (Lo) Schomper, geb. 3 nov. 1855 te Leerdam
4. Magdalena Johanna Sara Susanna (Na/Naatje) Schomper, geb. 16 nov. 1858 te Leerdam

In de beeldbank van de Historische Vereniging staan prachtige oude foto’s van een fotoalbum uit de nalatenschap Schomper-Hondius. Uit de geschreven onderschriften is af te leiden dat de kinderen Jo, Lo en Na (of Naatje) werden genoemd. 

V.l.n.r. Johan Joseph, Magdalena, Lodewijk en op de vierde foto staan oma Hondius-van de Boogaard of oma Schomper-van Schepens met kleinzoons Jo en Lo. (Bron: beeldbank HVL)

Dokter Schomper is medebestuurslid van de kiesvereniging ‘Vrijheid en Orde’. Diverse keren wordt dokter Schomper genoemd als voordrachtkunstenaar bij de maatschappij Nut van ’t Algemeen. Ook is hij een periode wethouder van Leerdam. 

Op 12 oktober 1898 viert Henricus Schomper zijn 50-jarig jubileum als geneesheer. Veel Leerdammers hangen de vlag uit en hij krijgt cadeaus en een muzikale serenade:

De Vijfheerenlanden, 21-9-1898

De Vijfheerenlanden, 15-10-1898

De Vijfheerenlanden, 15-10-1898

De Leerdammer, 15-10-1898

De Leerdammer, 25-8-1900

De Leerdammer, 31-5-1902

De Leerdammer, 12-7-1902

De Wijkverpleging wordt opgericht in 1900, maar de oude dokter Schomper is gepasseerd. Aanleiding tot een boze ingezonden brief in de krant.

De Leerdammer, 22-10-1902

Harm Walt schrijft in zijn memoires dat in 1903 de Glasfabriek haar jubileum vierde. "De WelEdel ZeerGel. Heer Dr. Schomper wilde eveneens eene blijvende herinnering den Directie ten geschenke doen. Een regulateurklok, van groote afmeting, met deftigen slag, zal eene plaats op het kantoor der Directie innemen en steeds als het oog op haar gevestigd is, zal zij doen zien, dat deze klok “uit erkentelijkheid voor de Directie der Glasfabriek door Dr. H.W. Schomper is aangeboden” zoals de inscriptie op massief gouden plaats ons zegt. Moge de edele gever, die de fabriek heeft zien geboren worden en opgroeien, nog menig blik op zijn zoo zeer gewaardeerd geschenk slaan, dat zal Directie en personeel ongetwijfeld veel genoegen doen."

De Leerdammer, 27-7-1904

    

De Leerdammer, 17-6-1905

    

Dokter Schomper lijkt van geen ophouden te weten:

De Leerdammer, 13-9-1905

Maar een maand later doet bericht het de ronde: "de oude dokter Schomper is overleden".

De Leerdammer, 25-10-1905

Bij de familieberichten van de familie Schomper valt op dat dochter Magdalena en schoonzoon Cornelis Voogd niet genoemd worden. Des te bijzonder omdat Cornelis Voogd de assistent is geweest van zijn schoonvader en Magdalena in die tijd als apothekersassistente voor de praktijk werkte.

Het nieuws van de dag, 27-10-1905

De Vijfheerenlanden, 1-11-1905

De Leerdammer, 1-11-1905

Vier dagen na de begrafenis van zijn vader plaatst zoon Johan een advertentie in de krant waarin hij een wonderzalf aanprijst. 

Johan was koopman, in 1898 gescheiden van zijn vrouw, en had vanaf 1889 een bierhandel aan de Hoogstraat (in de woning van zijn tante C.A. Hondius). Nu ging hij daarnaast ook zeep en zalf verkopen. 

De Leerdammer, 1-11-1905

De Leerdammer, 8-11-1905

Na een inzameling onder de Leerdammers wordt er een gedenksteen geplaatst voor wijlen dokter Schomper. 

De Vijfheerenlanden, 16-12-1905

Het graf met de gedenksteen bevinden zich nog altijd op de Oude Begraafplaats van Leerdam, maar de plaat is nauwelijks meer leesbaar. 

De Leerdammer, 16-12-1905

De Leerdammer, 20-1-1906

De Leerdammer, 21-7-1906

Aan het begin van het jaar 1907 overlijdt Geertruida Hondius, de echtgenote van dokter Schomper. 

De Leerdammer, 9-1-1907

Na het overlijden van zijn moeder gaat Johan Schomper zijn zalf verkopen als zijnde recept van zijn "hooggeachten Vader, de heer Henricus Wilhelm Schomper, in leven geneesheer te Leerdam, waar hij 57 jaar de praktijk heeft uitgeoefend. De man van kennis en weetenschap, die Indië, Kaap de Goede Hoop en St. Helena als geneesheer heeft bezocht en waar meenig dotorandus of arts een lesje van had kunnen nemen". 

De Leerdammer, 2-11-1907

De Leerdammer, 8-4-1908

De Leerdammer, 11-7-1908

De Leerdammer, 7-11-1908

In 1909 wordt het huis van Johan J. Schomper aan de Hoogstraat verkocht. 

Nieuwe Gorinchemsche Courant, 29-7-1909

De Leerdammer, 11-8-1909

De Leerdammer, 30-4-1910

Rond het handelsmerk van de Schomper-zalf ontwikkelt zich een hele strijd.  De concurrent gaat de zalf ook verkopen! Assistent-apotheker Van Gangelen beweert het oude Schomper-recept ook te hebben. 

De Vijfheerenlanden, 11-6-1910

De Leerdammer, 3-8-1910

Johan Joseph Schomper overlijdt ruim vijf jaar na zijn vader, op 15 oktober 1910. Hij werd 58 jaar oud.

De Leerdammer, 19-10-1910

Er wordt een bijzonder ingezonden stuk geplaatst in de krant.

Bed en kleding van J.J. Schomper zouden zijn opgehaald en verbrand door de gemeente, gesuggereerd wordt dat hij leed aan een besmettelijke ziekte. De brievenschrijver vraagt zich af of de laatst gemaakte zalf van J.J. Schomper, niet vernietigd maar verkocht aan een partij, wel gezond zal zijn en maakt zich zorgen om het “lijdende menschdom”.  

De Leerdammer, 12-11-1910

De schrijver van de brief is de heer Arie Bax, zelf niet onpartijdig in de zalf-kwestie, zo blijkt.

Het lijkt de Schomperzalf niet minder populair te maken. Er zijn nu vier partijen die beweren de enige, echte Schomperzalf te verkopen. Drogist Gerardus Pellikaan, smid Arie Bax, apotheker Jan H. van Gangelen en koopman Jan H. Kemp bestrijden elkaar. 

Een nieuwe, vijfde partij meldt zich. Kleinzoon Henricus Wilhelm Schomper (1889-1959, zoon van Lodewijk), gaat ook zalf verkopen, via Coiffeur Van Krieken in de Leerdamse Kerkstraat.

De Leerdammer, 12-11-1910

De Leerdammer, 12-11-1910

Nieuwe Gorinchemse Courant 17-11-1910

Soms staan op dezelfde krantenpagina twee verschillende aanbieders van de befaamde Schomperzalf. De reclames en beschuldigingen vullen de krantenpagina’s in Leerdam, Gorinchem en omstreken.

De Leerdammer, 19-11-1910

Op een zaterdagavond lijkt er een heus gevecht geweest tussen de verschillende zalf-eigenaren op de Leerdamse Markt.

“Er bleek op één ogenblik geen Schomper’s zalf genoeg aanwezig om al de bulten en builen te besmeren”.

De Telegraaf, 22-11-1910

Opmerkelijk genoeg kon ik in geen enkele lokale krant iets terugvinden over het gevecht op de Markt. Had de dagboekenschrijver van De Telegraaf een al te levendige fantasie, of wilden de Leerdamse verslaggevers het voorval liever in de doofpot stoppen?

De stroom aan advertenties blijft onverminderd doorgaan.

De Leerdammer, 14-10-1910

De Leerdammer, 19-10-1910

De Leerdammer, 29-10-1910

De Leerdammer, 5-11-1910

De Leerdammer, 9-11-1910

De Leerdammer, 16-11-1910

De Leerdammer, 17-12-1910

De zalf wordt wettig gedeponeerd door J.H. Kemp:

Nederlandsche Staatscourant 1-1-1911

Nederlandsche Staatscourant, 16-1-1911

De courant, 16-1-1911

De oorsprong van de zalf wordt steeds mysterieuzer. Handelaar J.J. Schomper wordt gepromoveerd tot dokter of bejaard apotheker. Hij en zijn vader worden verwisseld. 

De Kaap, 21-1-1911

De Leerdammer, 22-7-1911

De Leerdammer, 28-10-1911

De Leerdammer, 4-11-1911

De Leerdammer, 21-10-1911

De Leerdammer, 1-2-1913

De Schomperzalf blijft nog lang in omloop. 

De Leerdammer, 7-5-1932

De Leerdammer, 7-5-1932

De Leerdammer, 25-11-1933

De Leerdammer, 10-12-1938

Nieuwsblad (voor Gorinchem en omstreken), 31-7-1967

De memoires van Leerdammer H.C. Zorn bevatten een cryptische verwijzing naar ongeregeldheden op de markt. Toeval?

"Schomperzalf - J.J. Schomper 

Geneest Mensch en Dier en is onmisbaar in Huis en op Stal. Het is nog een recept van wijlen mijn Hooggeleerden vader Henricus Wilhelm Schomper in leven Geneesheer te Leerdam: de man van kennis en wetenschap, die Indië, Kaap de Goede Hoop en St. Helena als geneesheer heeft bezocht en op wiens graf door Leerdams burgerij een monument uit erkentelijkheid is geplaatst. Het geneest alle huidaandoeningen als Brand- en Snijwonden, aambeien, uitslag, winterhanden en wintervoeten, barsten, kloven en ruwe handen, keenen onder de vetlokken, zeere speenen bij melkvee, doorliggen." 

Het bovenstaande is een deel van de tekst van een strooibiljet, dat verder vervolgt met de nodige attesten van gelukkig genezen menschen. Onder die vele attesten die ik zou kunnen noemen was er één van een grote man, die elk voor- en najaar veel last had van uitslag. Hij noemde dat in zijn verklaring bij het komen en gaan van het blad en dat bij gebruik van de zalf spoedig genas. 

Het staat natuurlijk vast dat die zalf geneeskundige waarde had, want hij was afkomstig van een dokter, die voor de tijd waarin hij werkzaam is geweest een zeer goede naam had, maar niet voor alles: “Smeer maar raak”. Het was bekend dat er aan de glasfabriek tijdens het leven van den ouden dokter altijd een pot klaar stond om bij lichte brandwonden te gebruiken. 

Dat Dr. Voogd, die eerst assistent en daarna enige jaren met zijn schoonvader heeft samenwerkt, terwijl zijn vrouw de medicamenten maakte, dat geheim niet wist, bracht bij velen de lachspieren in beweging. De meesten geloofden stellig dat Johan Jozef (Schomper) het alleen wist. 

Wat er alzo afgespeeld is met die zalf, o.a. door Pelikaan e.a., hier en te Gorcum en Geldermalsen op de markten ligt nog te versch in het geheugen, dus ik kan wel stoppen."

 

@HeidiTimmer

Bronnen:

• Bevolkingsregister 1850-1861: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QS7-99Q6-4F3J?i=102&cc=2018408
• Bevolkingsregister 1850-1861: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QS7-89Q6-4XM5?i=151&cc=2018408 
• Bevolkingsregister 1862-1970: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QS7-89Q6-69TX?cc=2018408&lang=nl&i=101 
• Bevolkingsregister 1897-1910: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QS7-L9Q6-8ZN3?i=97&cc=2018408
• Diverse krantenberichten, genoemd hierboven
• Foto's: Facebook pagina Oud-Leerdam
• Zorn, H.C., Leerdam in het laatste kwart van de 19^e eeuw, deel 3. In: Van Stad en Graafschap Leerdam, HVL, 30e jaargang nr 1, februari 2011
• Walt, Harm, "Feest in Leerdam", geplaatst op de Historische Vereniging Leerdam
• Wiewaswie.nl

Dit verhaal diende als inspiratie voor de voorstelling "Het wonderlycke medicijn" van het Kerntheater Vijfheerenlanden 2025