Rebecca (Betje) Blok (1876-1942), Holocaust slachtoffer uit Leerdam

Het levensverhaal van Betje Blok begint bij haar ouders Philip Blok (1845-1932) en Doortje Elkus (1850-1918). Doortje, afkomstig uit het Twentse Denekamp, is met Philip getrouwd op 7 oktober 1875 in Montfoort. 

De familie Blok heeft al drie generaties lang hun thuis in Meerkerk, waar Philip, net als zijn vader Heiman, geboren is. Heimans vader, Mozes, verhuisde vanuit Duitsland (Gesker, Frankfort) naar Meerkerk in het laatste deel van de 18e eeuw.

Philip handelt in antiek, goud en zilver, net zoals zijn vader. Op zaterdag ligt de handel stil, de familie is Joods en houdt dan de sjabbat en bezoekt de synagoge. 

Philip Blok en Doortje Elkus krijgen samen 13 kinderen:

1. Rebecca (Betje) in 1876
2. Mina in 1877
3. Hijman, in 1879
4. Mozes in 1881
5. Lion in 1882
6. Meijer in 1884
7. Hendrina (Heintje) in 1885
8. Levenloos geboren jongetje in 1887
9. Saartje in 1888
10. Aäron in 1889
11. Willem in 1892, hij overleed in 1899 op de leeftijd van 7 jaar
12. Bransie in 1894, zij overleed in 1898 op de leeftijd van 3 jaar
13. Johanna in 1896, zij overleed in 1897 op de leeftijd van 2,5 maanden

Als Philips ouders, Heiman Blok en Rebecca van Praag Cigaar, op 12 april 1894 in Meerkerk hun 60-jarig huwelijk vieren, deelt de Tolstraat en het dorp Meerkerk mee in de feestvreugde:

De Leerdamsche Courant, 15-4-1893

 

In de periode 1894 adverteert Philip Blok regelmatig in de regio met zijn uitvinding tegen wandluizen:

De Leerdammer, 21-11-1894

 

Op respectievelijk 19 okt. 1895 en 1 jan. 1896 overlijden de ouders van Philip. Hun meubels en huisraad waren net voor die tijd executoriaal in beslag genomen.

De Leerdammer, 3-8-1895

 

De Leerdamsche Courant, 7-3-1896

De Leerdamsche Courant, 17-10-1896

De verhuizing van zoon Philip heeft hier vast mee te maken. Rond 28 mei 1896 gaat het gezin van Philip en Doortje vanuit Meerkerk in Heukelum wonen, ze worden ingeschreven op het adres A69, Kruisstraat, en daarna de Gasthuisstraat A100. Daar wordt hun jongste dochter Johanna geboren. 

Op 13 januari 1897 verhuizen ze naar Leerdam, ze vestigen zich daar aan de Bergstraat 100.

Bevolkingsregister Leerdam, 1897-1920

Regelmatig prijst Philip zijn handel aan via De Leerdammer:

De Leerdammer, 21-6-1902

De Leerdammer, 14-5-1906

 

De Leerdammer, 18-8-1906

De Leerdammer, 28-8-1909

 

De Leerdammer, 22-4-1911

In 1918 overlijdt op 67-jarige leeftijd Doortje Blok-Elkus, de echtgenote van Philip Blok. 

Hieronder zien we de zgn. 'verklaring van overlijden' van Dora Elkus. De huisarts noemt als oorzaak  van haar overlijden "vitium cordis", een afwijking aan het hart waardoor de werking tekort schiet. Bron: Reg. Archief Zuid-Utrecht:

Nieuw Israelietisch weekblad, 27-12-1918

Philip Blok viert in 1925 zijn 80e verjaardag in de Joodse gemeente. Hij wordt "een klein mensch met een groote ziel" genoemd:

Nieuw Israelietisch weekblad 4-09-1925

In 1932 overlijdt Philip Blok, op de leeftijd van 87 jaar.

Nieuw Israelietisch weekblad, 28-10-1932

  

De graven van Philippus Blok en Doortje Elkus, aan de Oude Begraafplaats langs de Lingedijk in Leerdam.

Oudste dochter Rebecca, in het dagelijks leven Betje genoemd, blijft ongehuwd en heeft waarschijnlijk voor haar jongere broers en zussen gezorgd. Daarna - of daarnaast - is ze dienstbode. Ze woont in Leerdam op de Oranje Nassaulaan 16. Dit huis is eigendom van haar broer Hijman, die een blok huizen aan de Blaasbalg (zoals dit gedeelte van de Oranje Nassaulaan eerder heette) in bezit heeft. Eerst woonde ze hier met haar vader Philip, na zijn overlijden blijft ze er alleen wonen. 

Betjes broer Lion is in Leerdam blijven wonen. Haar andere broers en zussen waren allemaal uit Leerdam vertrokken; naar Amsterdam, Rotterdam, Leeuwarden en Tiel. Alle andere Joodse families zijn ook vertrokken naar buiten Leerdam. 

Lion overlijdt in 1941. Betje heeft dan alleen nog Lions weduwe, schoonzus Jansje Blok-Meijer dichtbij wonen. 

Dan breekt de Tweede Wereldoorlog aan. Een tijd waarin Joodse mensen niet meer veilig zijn en langzaam maar zeker geïsoleerd worden van hun Nederlandse medeburgers. En meer dan dat...

Op een dag, de precieze datum is niet bekend, maar het moet zijn geweest voor 17 november 1942, staan Duitsers aan Betjes deur. Ook haar schoonzus Jansje wordt opgehaald. Ze worden meegenomen naar de politiepost in het oude gemeentehuis aan de Leerdamse Kerkstraat. Vandaar worden beide vrouwen naar kamp Westerbork getransporteerd waar ze 18 november aankomen. 

De transporten naar het oosten waren net op gang gekomen, vanaf juli 1942.

De kaart van Betje, uit de cartotheek van de Joodse Raad: 

Op dinsdag 24 november vertrekt de 66-jarige Betje met haar 62-jarige schoonzus Jansje in een volle trein naar Auschwitz in Polen. Het was het 38e transport per trein uit Westerbork naar het vernietigingskamp. In de trein zaten 709 Joden, waaronder 103 kinderen. 

Direct na hun aankomst, drie dagen later, worden Betje en Jansje op 27 november 1942 omgebracht in Auschwitz. 

Bij een gemaakte reconstructie van de Joodse Leerdamse families door de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie staat achter Rebecca's naam: 'zou op transport naar Duitsland aan een hartaanval zijn overleden?'. (Er wordt hierbij geen bron genoemd, dus dit is zeer onzeker.)

.....

De Leerdamse politie hield ondertussen de woningen van de weggevoerde vrouwen in de gaten. 

Op 18 december 1942 wordt er een document opgemaakt met de bezittingen van Betje. Heel precies staat aangegeven welke meubels en accessoires in de woning aanwezig zijn. Al het aanwezige meubilair wordt vervolgens in beslag genomen. Er zijn zgn. Boedel Inbeslagname Documenten waarop staat wat er meegenomen is: 

In 1946 wordt Rebecca Blok genoemd bij de omgekomen Leerdammers:

De Voorlichter, 7-5-1946. Overigens:
de echtgenote van Karel Wasch was ook Joods.
Zij heeft de oorlog overleefd. 

De naam van Rebecca Blok staat sinds 2005 vermeld op een plaquette, op het monument aan de Stationsweg in Leerdam.

Voor beide woonadressen van de vrouwen zijn op 1 mei 2018 Stolpersteine neergelegd. Dit steentje, een struikelblok, is een laatste herinnering aan

Rebecca (Betje) Blok
geboren op 4 september 1876 in Meerkerk
tussen 1897-1942 (45 jaar lang) wonend in Leerdam 
overleden op 27 november 1942 (op de leeftijd van 66 jaar) in Auschwitz
vermoord in de Holocaust 

"Man fällt nicht über die Stolpersteine, du stolperst mit dem Kopf und dem Herzen"

"Men valt niet over de Stolpersteine, je struikelt met je hoofd en je hart"

Toen ik het Holocaust Namenmonument in Amsterdam bezocht, heb ik Betjes' steen opgezocht. Haar steen was de bovenste van een rij. Erboven was de lucht stil en blauw, de bomen fris in het meiblad. Een contrast zo intens. 

Ik moest denken aan een zin van Jan Wolkers (wiens Holocaust monument ik net daarvoor had bekeken), dat de hemel na Auschwitz voorgoed geschonden is. 

Foto: @Heidi Timmer

@Heidi Timmer

Bronnen:

• Diverse krantenberichten, genoemd hierboven
• Het Kontakt Vijfheerenlanden, Stolpersteine voor joodse schoonzussen uit Leerdam
• Het Stenen Archief Leerdam
• Het Stenen Archief Vianen
• Joods Leerdam, Vier eeuwen joodse geschiedenis, Teunis Blom
• Joodse raad, carthotheek, via Arolsen Archives
• Leerdam, Israelitische bevolking volgens Burgerlijke Stand, uitgave van de Nederlandse Kring voor Joodse Genealogie
• Inboedel inbeslagname documenten (NIOD)
• Oorlogsbronnen.nl
• Wiewaswie.nl