De 'Kerk der Afgescheidenen' aan de Hoogstraat in Leerdam (1848)

Eigenlijk op zoek naar iets heel anders, kwam ik in de beeldbank van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed een tekening uit 1848 tegen waarvan de omschrijving luidt: “Kerk der Afgescheidenen, Leerdam. Pentekening in zwart, grijs en bruin gewassen. 1848. Hoogte: 153, breedte: 95.”

Bij mijn weten had ik deze tekening nog nooit gezien en ik vroeg me af: zou dit de eerste kerk van de afgescheiden gemeente aan de Hoogstraat zijn geweest? 

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
documentnummer VE-2409

Toen ik de Rijksdienst Cultureel Erfgoed vroeg of de achterkant van deze tekening misschien ook beschikbaar was, kreeg ik al snel antwoord in mijn mailbox:

De tekening blijkt gemaakt op woensdag 12 juli 1848 en vermeldt expliciet dat het de afgescheiden gemeente van Leerdam betreft. 

Spijtig dat er geen maker vermeld is. Maar wel duidelijk is dat het echt gaat om het kerkgebouw van de eerste afgescheiden gemeente in Leerdam!

We duiken even in de geschiedenis:

De Afscheiding van 1834 was een beweging binnen de Nederlandse Hervormde Kerk, waarbij groepen gelovigen zich losmaakten omdat zij terug wilden naar een meer orthodoxe en 'zuivere’ vorm van geloof en kerkelijk leven. Ze voelden zich niet aangesproken door de rationele prediking en keerden zich af van de Hervormde kerk. Ook verzetten ze zich tegen vernieuwingen zoals de pokkeninenting, die zij zagen als het ingrijpen in Gods wil. 

Kort na de landelijke Afscheiding richtte men ook in Leerdam een afgescheiden gemeente op. In die eerste tijd kwamen de Leerdamse "Afgescheidenen" nog eenvoudig bijeen in de huizen van gemeenteleden; een eigen kerk was er niet. In de schilderswinkel van Gerrit Hendrik Overkamp aan de Kerkstraat vonden bijeenkomsten plaats. Dit leverde Overkamp de nodige boetes op. Op 30 juli 1835 stelde ds. H.P. Scholte de eerste ambtsdragers in. Daarmee begon officieel de geschiedenis van de afgescheiden gemeente in Leerdam. 

De winkel die voorheen van G.H. Overkamp was aan de
Kerkstraat 28, later was het de verfwinkel van Dubel.
(foto uit 1911)

 

Gerrit H. Overkamp en Aafje Kruyt speelden een belangrijk rol bij het
ontstaan van de afgescheiden gemeente in Leerdam

In juni 1839 werd voor fl. 1150,- een pand aan de Hoogstraat gekocht en ingericht als kerkruimte. De kopers waren Gerrit Hendrik Overkamp, meester schilder, en Pieter Heijkoop, bouwman, wonend beiden in Leerdam. Het ging om een "huis en erf staande en gelegen aan de zuidzijde van de Hoogstraat te Leerdam, A no. 14". 

Verkoper was Antonie Maurits Droogleever (1773-1848), weduwnaar van Elizabeth Maria Spiegel (1788-1830), hoogheemraad, wethouder van Leerdam tussen 1821-1848 en gemeente ontvanger van 1820-1848. Hij verkocht dit pand mede namens zijn minderjarige kinderen Jacobus Hubertus (1819-1842), Gerritdina Areida Hendrika (1816-1820), Antonie Maurits (1826-1841) en zijn meerderjarige kinderen Huijbertus Jacobus (1810-1872, med. doctor) en Sophia Huberta (1814-1883) - wonend allen te Leerdam. 

Het kerkgebouw lag tegenover de latere boekhandel van Van Kralingen, en aan de achterkant grensde het aan de Zuidwal, waar een houten trapje als ingang fungeerde. 

In januari 1841, toen de erkenning voor de kerkbijeenkomsten (vrijheid van godsdienst) door de overheid was afgegeven, werd de kerk in gebruik genomen. De gemeente kreeg de naam 'Christelijk afgescheiden gemeente' en ze kreeg een eigen predikant, allereerst G. Baay tussen 10 mei 1840 en juni 1845 (toen werd hij geschorst en afgezet). 

Rond 1847 emigreerde ongeveer de helft van het aantal gemeenteleden naar Pella in Amerika. Daarna was J.F. Zeebuijth tussen 11 mei 1849 en 16 feb. 1868 predikant in de afgescheiden kerk. Van Baay en Zeebuijth is bekend dat ze woonden op de hoek van de Markt en Hoogstraat. 

Zeebuijth moet de pastorie later hebben gekocht, want deze wordt na zijn overlijden in 1890 verkocht:

De Vijfheerenlanden, 13-3-1890

De Vijfheerenlanden, 27-3-1890

Rotterdamsch nieuwsblad 26-8-1896

Ondertussen was het kerkgebouw aan de Hoogstraat in slechte staat geraakt. Rond 1889 bleek het zo bouwvallig dat reparatie te kostbaar was. De achtergevel werd niet meer in de ankers gehouden en reparatie zou f. 1800,- kosten en eigenlijk geen wezenlijke verbetering inhouden. Men besloot tot nieuwbouw maar het duurde even voordat er iets geschikts werd gevonden. Ondertussen werd het oude gebouw waarschijnlijk toch enigszins gerepareerd. 

Uiteindelijk werd in 1897 een pand van Cornelis Dirk Grijns, die in 1892 naar Utrecht was verhuisd, aangekocht. Het betrof een perceel aan de Kerkstraat met een uitgang naar de Hoogstraat, dat voor fl. 9.500,- van eigenaar wisselde. Het geheel omvatte een 'hecht en sterk gebouwd huis’ bestemd voor pastorie, een gebouw geschikt als consistoriekamer, een woonhuis voor de koster, twee pakhuizen en een ruime tuin waarin plaats was voor de bouw van een grote kerk. Voor de financiering wilde de heer Grijns desgewenst ook een deel van het bedrag als eerste hypotheek lenen.

Rotterdamsch nieuwsblad 11-12-1897

Tot 2 oktober 1898 bleef het oude pand aan de Hoogstraat het thuis van de 'Afgescheidenen'. Op die dag werd er een afscheidsrede door dominee P. Kapteyn, de oud-predikant van de gemeente gehouden 'bij het verlaten van dat gebouw, waarin zoovele jaren het Woord onzes Gods is verkondigd'. Hij sprak over Hebreeën 8:13: "Als Hij zegt, een nieuw verbond, zoo heeft Hij het eerste oud gemaakt: dat nu oud gemaakt is en verouderd, is nabij de verdwijning." 

De Hoogstraat kerk die 5-10-1898 in gebruik werd genomen.

 

Drie dagen later werd de nieuwe kerk in gebruik genomen in het bijzijn van burgemeester B. Tukker en de wethouders. Architect F. Kuipers uit Amsterdam had het ontwerp van de nieuwe kerk getekend en de bouw was uitgevoerd voor f. 9.700,- door aannemer Arie Bikker. De kerk doet tot op heden dienst als kerkgebouw voor de Nederlands Gereformeerde gemeente. 

De oude kerk, de pastorie en 'enkele oude huisjes achter de kerk' werden ondertussen verkocht en brachten samen f. 4600,- op.  

In 1901 kwamen de afgescheiden gemeente (gereformeerde kerk A, ontstaan in 1834) en de dolerende gemeente (gereformeerde kerk B, ontstaan in 1889, kerkend in 'Adullam') samen in deze kerk. 

Het oude kerkgebouw aan de Hoogstraat werd het kaaspakhuis van de Firma De Stigter. Het is nu de locatie van kapsalon L'Homme La Femme, Hoogstraat 43.

In 1951 blikt C. de Waal, predikant van de Leerdamse Gereformeerde Kerk destijds, terug op de beginperiode van de kerk: 

Gereformeerd Gezinsblad 16-1-1951

Van het eerste kerkgebouw aan de Hoogstraat is maar weinig bekend. Er bestaan foto's die vaag de plek jaren later laten zien. 

de achterzijde aan de Zuidwal was te bereiken via een trapje

Dankzij deze tekening krijgt de allereerste kerk van de "Christelijke Afgescheiden Gemeente” - die tussen 1841 en 1898 werd gebruikt - alsnog een gezicht! 

Op de tekening is de kerk nog jong en zes jaar in gebruik van de gemeente. 

"Kerk der Afgescheidenen Leerdam".
Pentekening in zwart, grijs en bruin gewassen. 1848.
Hoogte: 153. Breedte: 95.
Bron: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed,
documentnummer VE-2409

Mogelijk zag het kerkgebouw er ongeveer zo uit.
Reconstructie gemaakt m.b.v. A.I.

 

Het gebouw weerspiegelt misschien wel de zoektocht naar een eigen, sobere kerkstijl van een jonge afgescheiden gemeente. De architectuur is terughoudend, bijna romantisch in haar eenvoud. Mogelijk gaat het om een aangepaste renaissancistische gevel; de kerk is waarschijnlijk rond 1840 verbouwd 'uit' een voormalig pakhuis of woonhuis. De vormgeving combineert gotische spitsboogvensters met een symmetrische gevel en decoratieve kantelen, maar zonder de rijke ornamentiek die kenmerkend is voor de katholieke neogotiek.

Bronnen:

• Beeldbank Rijksdienst Cultureel Erfgoed, met dank aan Diedrik van der Wal.
• Bevolkingsregister 1892-1920 Leerdam, Johannes Zeebuijth
• Bosma W. en G.J. van Otterloo, Opdat zij niet vergeten, gedenkboekje uitgegeven ter gelegenheid van de restauratie van het kerkgebouw van de Ned. Gereformeerde Kerk te Leerdam in 1980/1981, (1981), pag. 8-10.
• Deddens, ds. K., Geroepen om vrij te zijn, gedenkboek (1960), pag. 14, 19-32, 38-39.
• Gent, P.M. van, Leerdam door de eeuwen heen, (1937), pag. 226.
• Kok, G.J., GereformeerdeKerken.info Leerdam: https://shorturl.at/ZfQBq.
• Meijdam, Floor en Albert Santing, Omzien in verwondering (1989), pag. 22-29.
• Smits, C., De Afscheiding van 1834, deel 2 (1974) via: Dbnl.org
• Website NGK Leerdam: https://www.ngk-leerdam.nl/onze-kerk/kerkgebouw/ .
• Wit, J.A. de, "Kerkscheuring en emigratie" via Historische Vereniging Leerdam.