De Spaanse griep maakte wereldwijd naar schatting 17 tot mogelijk 100 miljoen slachtoffers en eiste ongeveer 30.000 levens in Nederland. Het virus dat de Spaanse griep veroorzaakte, was van het type H1N1.
Virologen geloven dat wat we nu de Spaanse griep noemen, is ontstaan in de Verenigde Staten, specifiek in de staat Kansas. In het voorjaar van 1918 kregen jonge mannen in een trainingskamp van het Amerikaanse leger ernstige griepverschijnselen. In één week tijd werden 500 soldaten ziek. Binnen een maand nam het aantal zieken af en leek de griep verdwenen te zijn. Veel van deze soldaten werden in april naar Europa gestuurd om daar te vechten in de oorlog. In Europa muteerde het virus tot een dodelijke ziekte, die aanvankelijk soldaten besmette en daarna de burgerbevolking. De grote troepenbewegingen, het dicht op elkaar zitten in kampen en ziekenhuizen, de slechte hygiëne en ondervoeding door de oorlog leidden tot veel extra sterfgevallen. Bovendien zorgden de grote bijeenkomsten vanwege het einde van de oorlog in november voor extra besmettingen. Toen de vrede werd getekend en de legers werden gedemobiliseerd, brachten de soldaten het virus mee terug naar hun thuislanden en besmetten daar de bevolking.
In veel landen was censuur door de Eerste Wereldoorlog, Spanje was daardoor het eerste land wat schreef over de ziekte. Daarom ging de griep onterecht 'Spaanse griep' heten.
 |
| Spotprent van de Belgische tekenaar George van Raemdonck 1918-1819, Krantenknipsel collectie Scheltema, deel 3, via stadsarchief Amsterdam |
| |
De Spaanse griep begon met hoge koorts, hoesten, spierpijn en keelpijn, gevolgd door extreme moeheid en flauwten. Men verloor soms zoveel energie dat men niet meer kon eten en drinken. Bij degenen die ernstig werden getroffen, werd het ademhalen steeds moeilijker en binnen enkele dagen trad de dood in.
Bij de verschijnselen van de Spaanse griep hoorde een snel ontwikkelende longontsteking. Een arts beschrijft het ziektebeeld: "Aanvankelijk lijkt de ziekte op een gewone griep. Maar razendsnel ontwikkelen de patiënten een viskeuze longontsteking. Twee uur na opname hebben ze al roodbruine vlekken op hun jukbeenderen en een paar uur later zie je al hoe de blauwzucht zich vanaf de oren over het hele gezicht verspreidt….De dood laat dan nog slechts een paar uur op zich wachten en die tijd wordt gevuld met een gevecht om een paar happen lucht totdat ze stikken. Vreselijk is het.”
Het is de snelle longontsteking die fataal is en waartegen weinig te doen valt. Artsen staan in 1918 met de handen in het haar en kunnen niet meer doen dan wat algemene adviezen geven. Er was geen antibiotica, geen vaccin. Het enige beschikbare medicijn was de koortsverlagende en ontstekingsremmende aspirine.
Sterfte was er in alle leeftijden, maar opvallend werd dat de sterfgevallen voor een groot gedeelte bestonden uit voorheen gezonde en sterke personen tussen de 17 en 50 jaar. Jaren later ontdekte men dat de vermoedelijke oorzaak was dat het eigen immuunsysteem in een aantal gevallen een overreactie vertoonde, zodat het zich tegen het eigen lichaam keerde.
Er overleden gemiddeld gezien meer mannen aan de Spaanse griep dan vrouwen. Maar was een vrouw zwanger, dan was er wel een groter risico om aan de infectie te overlijden.
Na de Spaanse griep leidde postvirale vermoeidheid tot grote problemen (zoals long-Covid na de recente Covid-19-epidemie).
Ondanks de ernst van de situatie bleef de Nederlandse overheid bijzonder passief, een nationale noodtoestand is nooit uitgeroepen. De overheid liet alles aan de gemeentebesturen over, die niet veel meer konden doen dan de scholen sluiten.
Hieronder probeer ik een reconstructie te maken van de Leerdamse situatie rond deze griepepidemie. Het is fragmentarisch, want veel werd er niet over geschreven in de kranten. De Eerste Wereldoorlog, mobilisatie, rantsoenering, parlementsverkiezingen en de wapenstilstand, voerden de boventoon van het nieuws.
Is van uw of jouw (Leerdamse) familielid bekend dat hij/zij overleed aan de Spaanse griep? Laat het me weten, aanvullingen zijn van harte welkom!
_______________
15-7-1918: De Spaanse griep verspreidt zich onder de soldaten van het garnizoen in Leerdam:
 |
| De Courant, 17-7-1918 |
 |
| De Leerdammer, 17-7-1918 |
De burgers krijgen in de krant het advies: "reinheid op lichaam, kleeding en woning" te betrachten en het inroepen van geneeskundige hulp bij ziekte.
Daarbij zijn twee dingen van onderliggend belang: ventilatie van de woning, want 'krachtige luchtverversching' kan de 'smetstof' laten verdwijnen. En ook mag er geen stof 'opgejaagd' worden. Dus: niet een ruimte (droog) vegen, maar het stof op de vloer met vochtige doeken opdweilen.
 |
| De Leerdammer, 17-7-1918 |
20-07-1918: In Leerdam zijn 100 militairen ziek.
 |
| De Leerdammer, 27-7-1918 |
03-08-1918: Het eerste Leerdamse dodelijke slachtoffer is te betreuren: een 8-jarig meisje, Wilhelmina Boon, dochter van Dirk Jan Boon en Wilhelmina Sophia Hoogendoorn.
 |
De Leerdammer, 3-8-1918 |
 |
| 'Verklaring van overlijden' (Reg. Archief Zuid-Utrecht) van Wilhelmina Boon. De huisarts gaf als doodsoorzaak weer: "croupeuze pneumonie". |
17-08-1918: Een tweede dodelijk slachtoffer wordt gemeld in De Leerdammer. Het is de 29-jarige Janna Jacoba Schippers-van Brenkelen (1886-1918). Ze was ruim een maand geleden getrouwd met de 27-jarige Hendrik Teunis Schippers. Het pasgetrouwde stel komt uit Rotterdam.
 |
Verklaring van overlijden (RAZU) van Janna Jacoba van Brenkelen. Dokter Westenburg uit Schoonrewoerd schrijft als doodsoorzaak: 'pneumonie' (longontsteking). |
 |
| De Leerdammer, 17-8-1918 |
 |
| Rotterdamsch Nieuwsblad 15-8-1918 |
06-10-1918: Sijgje Bogerd-de Groot (1877-1918) overlijdt aan de Spaanse Griep, 41 jaar oud.
Sijgje was in augustus bevallen van haar negende kindje, zoon Arie, Het jaar ervoor had ze een levenloos geboren baby gekregen. Op vrijdag de 4e wordt Sijgje ziek, het blijkt de Spaanse griep, en twee dagen later sterft ze, zondagavond zeven uur. De hele familie is inmiddels ziek geworden, behalve baby Arie. Jenneke, de 19-jarige oudste dochter, wordt zo ziek dat ze naar het ziekenhuis moet. Gelukkig overleeft zij de virusinfectie wel.
Vader Maarten Bogerd met zijn acht kinderen Jenneke, Cornelis, Cornelia, Arendje, Anna Cornelia, Trijna, Sijgje en Arie blijven achter. Maarten zou in 1920 hertrouwen met Jansje Honsbeek.
 |
| De Standaard, 10-10-1918 |
 |
| De 'verklaring van overlijden' van Sijgje Bogerd-de Groot (bron: RAZU). Huisarts Reilingh schrijft op dat de oorzaak van de dood influenza (Spaansche Griep) was. Dit is de enige overlijdensverklaring met de diagnose zo expliciet genoemd! |
12-10-1918: De Julianaschool is gesloten vanwege ziekte onder personeel en leerlingen, de ziekte wordt 'kwaadaardig van karakter' genoemd.
 |
| De Leerdammer, 12-10-1918 |
 |
| De Vijfheerenlanden, 12-10-1918 |
26-10-1918: De meeste scholen zijn gesloten.
 |
| De Telegraaf, 27-10-1918 |
 |
| De Leerdammer, 26-10-1918 |
08-11-1918: De 22-jarige Jan Simon van Leeuwen (1895-1918), groente koopman die op dat moment zijn militaire dienstplicht vervult, overlijdt aan de Spaanse Griep. Hij is een zoon van Cornelis van Leeuwen en Niesje Gerdina Lobbregt.
 |
Jan Simon van Leeuwen (1895-1918) en zijn neefje Cornelis van der Heijden (1900-1968) rond 1906. (Bron foto: Facebook Oud-Leerdam, met dank aan Peter van Rooden) |
 |
De Leerdammer, 13-11-1918 |
 |
| 'Verklaring van overlijden' (RAZU) van Jan Simon van Leeuwen. De arts geeft als doodsoorzaak aan: "croupeuze pneumonie" (ontsteking van de longkwab) |
13-11-1918: De krant meldt dat er de afgelopen dagen vier sterfgevallen ten gevolge van de Spaanse griep in Leerdam waren. (Een daarvan zal Jan Simon van Leeuwen zijn geweest).
 |
| De Leerdammer, 13-11-1918 |
In de kranten van de herfst van 1918 valt het op dat de leeftijden van de overledenen genoemd in de rouwadvertenties meestal jong zijn. Voor een groot deel zal dit het gevolg zijn geweest van de Spaanse Griep.
Er was geen meldplicht voor de ziekte, dus het precieze aantal Leerdammers wat ziek werd, is niet geregistreerd. Er moeten ontzettend veel mensen tegelijkertijd ziek zijn geweest, want al na een korte tijd ontstond er een soort groepsimmuniteit.
Volgens onderstaand krantenbericht waren er in Leerdam relatief weinig sterfgevallen te wijten aan het Spaanse griepvirus:
 |
| Gorinchemse Courant 17-11-1918 |
Al krijg ik de indruk dat juist ná deze periode nog een aantal dodelijke slachtoffers zijn gevallen...
Abe Drijver schrijft in zijn boek 'Vier eeuwen Loosdorp en de Meent' dat ook de 28-jarige Marigje van Kleij-Vogel (1861-1920) en haar zoon, de 33-jarige Arie van Kleij (1886-1920) late slachtoffers waren van de Spaanse griep. Ze overleden op 19 en 26 februari 1920, toen het virus weer opleefde.
_______________
In het overzicht hierboven heb ik de slachtoffers van de Spaanse Griep opgenomen waarvan zeker is (vanuit mondelinge overlevering of krantenberichten) dat ze besmet waren met het Spaanse griepvirus. Maar er zijn vrijwel zeker meer griep-slachtoffers geweest.
 |
Verklaringen van overlijden, ook wel 'doodsbriefjes' genoemd. Een van de Leerdamse stapeltjes die worden bewaard in het Regionaal Archief Zuid-Utrecht in Wijk bij Duurstede. Foto: @Heidi Timmer De krantenberichten, overlijdensakten en de 'verklaringen van overlijden' van Leerdam in het jaar 1918 en 1919 heb ik doorgenomen. |
Op grond daarvan zouden m.i. (aan aantal van) de volgende Leerdammers ook slachtoffers van de Spaanse griep geweest kúnnen zijn:
1) 20-08-1918: Ferdinand Peter Buss (1875-1918), glasmaker, 43 jaar oud, overlijdt aan empyeem. Hij was gehuwd met Pieternella Adriana Bogerd (1877-1938). Hij was vader van zeven jonge kinderen: Willem, Jurendina, Gijsbertje, Antje, Maaike, Geertruida Maria en Ferdinand Peter jr..
 |
| Ferdinand Peter Buss stief aan de gevolgen van 'empyeem' (pus in de ruimte tussen de longvliezen). Bron: Reg. Archief Z-Utrecht |
 |
| De Leerdammer, 24-8-1918 |
2) 01-09-1918: Gerritje Boon-van Ameijden (1855-1918) overlijdt op de leeftijd van 63 jaar aan aan croupeuze pneunomie. Zij is gehuwd met Pieter Boon (pakhuisknecht, kuiper, sigarenmaker).
 |
| De familie Boon-van Ameijden. Moeder Gerritje zit in het midden. (Bron foto: Facebook Oud-Leerdam, met dank aan Dick Kruyshaar) |
 |
Gerritje van Ameijde overleed aan 'croupeuze pneumonie' (ontsteking longkwab). Bron: RAZU |
De Leerdammer, 7-9-1918
 |
Leendert van Iperen zou zijn overleden aan croupeuze pneumonie (ontsteking longkwab). Bron: RAZU |
De Leerdammer, 30-10-1918 en 2-11-1918
4) 24-10-1918: Antje Bogerd-Hattenbach (1850-1918), echtgenote van Abraham Bogerd (1844-1927, glasfabriekarbeider), overlijdt aan croupeuze pneunomie.
 |
| Antje Hattenbach overleed aan 'croupeuze pneumonie' (longkwab ontsteking). Bron: RAZU |
5) 29-10-1918: Jan van Willigen (1841-1918) overlijdt aan croupeuze pneumonie op de leeftijd van 77 jaar. Hij was weduwnaar van Neeltje Blom (1854-1902).
 |
| Jan van Willigen stierf aan 'croupeuze pneumonie' (longkwab ontsteking). Bron: RAZU |
6) 05-11-1918: Abraham Hoos (1914-1918), 3 jaar en 11 maanden oud, zoon van Jan Hoos en Louiza Bogerd, overlijdt aan croup. Hij is een kleinzoon van Antje Bogerd-Hattenbach, hierboven genoemd.
 |
De bijna 4-jarige Abraham Hoos overlijdt aan croup (acute virusinfectie van de bovenste luchtwegen). Bron: RAZU |
7) 05-11-1918: Wemmarus Petrus van de Weteringh (1891-1918) overlijdt. Hij is glasblazer, 26 jaar oud en echtgenoot van Maria Hendrina de Bruijn (1893-1934). Hij laat twee jonge kinderen achter, Jan en Hilleke. Van hem heb ik geen overlijdensverklaring gezien omdat hij elders overleed.
Vijf dagen na zijn overlijden wordt dochtertje Adriana Catharina geboren, zij overlijdt al op 7 februari 1919 en wordt bijna 3 maanden oud. Van haar is bekend dat ze overlijdt aan een longontsteking, wellicht (ook) ten gevolge van de Spaanse Griep?
 |
| De Leerdammer, 9-11-1918 |
 |
| Adriana Catharina overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
8) 10-11-1918 en 15-11-1918: Opvallend zijn de overlijdens van de zussen Adriana Catharina de Leeuw-Verrips (1896-1918), in 1915 gehuwd met Arie Floris de Leeuw, overleden op 10 november 1918 op de leeftijd van 22 jaar oud - en Catharina Adriana de Leeuw-Verrips (1888-1918), in 1913 gehuwd met Herber de Leeuw, overleden op 15 november 1918, 30 jaar oud. Zij was moeder van de 3-jarige Huibert. Adriana en Catharina waren beiden dochters van Huibert Verrips, landbouwer, en Neeltje van der Linden.
 |
Adriana Verrips (22) overlijdt aan croupeuze pneumonie (longkwab ontsteking). Bron: RAZU. |
 |
De Leerdammer, 30-11-1918 |
10) 13-12-1919 sterft Jan Cornelis Pelgrim (1918-1919) op de leeftijd van 6 maanden aan bronchopneumonie, hij is een zoon van Jan Cornelis Pelgrim en Johanna Francina van Hoek
 |
| Jan Cornelis overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
 |
11) 19-12-1918: Agnesia Johanna van Otterloo-van Sijderveld (1851-1918), weduwe van Marius van Otterloo (1850-1915), overlijdt op de leeftijd van 67 jaar aan croupeuze pneumonie.
 |
| Agnesa Johanna van Sijderveld overlijdt aan croupeuze pneumonie (longkwab ontsteking). Bron: RAZU. |
 |
| De Leerdammer, 25-1-1919 |
12) 20-12-1918: Huibert Sprong overlijdt op 74-jarige leeftijd aan asthma bronchiale. Hij is weduwnaar van Gijsbertje van Bommel (1844-1907).
 |
| Huibert Sprong overleed aan asthma bronchiale (aandoening van de luchtwegen gepaard met benauwdheid).Bron: RAZU |
13) 03-01-1919: Jenneke Hendrika den Dunnen (1913-1918) overlijdt op 5-jarige leeftijd aan bronchopneumonie. (Nog geen jaar geleden was was haar 11 maanden oude zusje Janna Pieternella overleden aan stuipen.) Haar ouders zijn Jan Dirk den Dunnen en Anna Maria Hartman, van hun gezin staat een mooie foto in de beeldbank.
 |
| Jenneke overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
14) 10-01-1919: Koen Verweij (1918-1919) overlijdt op 1-jarige leeftijd aan croup. Hij is een zoon van Cornelis Verweij en Janna Vermeulen.
 |
| Koen Verweij overlijdt aan croup (acute virusinfectie van de bovenste luchtwegen). Bron: RAZU |
15) 13-01-1919 overlijdt Johanna Groen op 4-jarige leeftijd aan croupeuze pneumonie. Haar ouders heten Cornelis Groen (hij is caféhouder) en Jannigje Johanna Klijn.
 |
De 4-jarige Johanna overlijdt aan croupeuze pneumonie (longkwab ontsteking). Bron: RAZU |
16) 18-01-1919 overlijdt Maaike Cornelia den Besten (1918-1919) op de leeftijd van 10 maanden aan bronchopneumonie. Haar ouders zijn Jan den Besten en Clasina Maria van Aalst. Rond 1927 zou het gezin naar Rotterdam verhuizen.
 |
| Dokter Oskam beschrijft de doodsoorzaak van Maaike Cornelia den Besten: bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
17) 20-01-1919 overlijdt de net 2-jarige Jan van Ekeren (1917-1919), zoon van Jan van Ekeren en Anna Elizabeth Louisa Temminck, aan de gevolgen van bronchopneumonie.
 |
| Jan van Ekeren overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
18) 26-01-1919 overlijdt de 69-jarige Gerrit van der Haar (1849-1919), weduwnaar van Jenneke Vermeulen, aan de gevolgen van pneumonie.
 |
| Gerrit van der Haar overleed aan pneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
19) 26-01-1919 overlijdt de vier maanden oude Wilhelmina Foppen (1918-1919) aan bronchopneumonie. Zij is het tweede dochtertje van Peter Foppen (glasblazer, stoker, afdelingschef koeling bij de glasfabriek) en Aaltje Carolina Wilhelmina Stuivenberg.
 |
| Wilhelmina Foppen overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
20) 03-02-1919: Maaike Snijders (1913-1919), dochter van Hendrikus Johannes Snijders, schoenmaker, en Frederika Wilhelmina Everts, overlijdt op de leeftijd van 5 jaar aan bronchopneumonie.
 |
| Maaike Snijders overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
21) 17-02-1919 overlijdt de 9 maanden oude Bertha van Lavieren (1918-1919), dochter van Albertus van Lavieren en Lijntje Hak aan bronchopneumonie.
 |
| Bertha overlijdt ten gevolge van bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
22) 25-02-1919 overlijdt Alewijn de Leeuw (1915-1919) op de leeftijd van 3 jaar en 9 maanden aan bronchopneumonie. Dit tragische verlies voor de ouders Adrianus de Leeuw en Appolonia Oostlander wordt nog groter als een aantal dagen later, op 3 maart Alewijns 1-jarig broertje Marinus aan de mazelen overlijdt.
Moeder Appolonia ligt in het kraambed van haar derde kindje. De naam van de op 21 februari geboren baby Cornelis zou worden veranderd in Alewijn.
 |
De Leerdammer, 29-2-1919
 |
| De Leerdammer, 5-3-1919 |
23) 14-03-1919: Adriana Christina Baars (1919-1919), het twee weken oude dochtertje van Daniël Martinus Baars en Huiberta Kwint overlijdt aan bronchopneumonie.
 |
Adriana Christina Baars overlijdt aan bronchopneumonie (longontsteking). Bron: RAZU |
24) - 12-04-1919: Aaltje Kersbergen-Wink (1857-1919), echtgenote van Jan Kersbergen (1855-1939), overlijdt op 61-jarige leeftijd aan pneumonia acuta crouposa.
 |
| Aaltje Wink overlijdt aan pneumonia acuta crouposa (acute keel/longontsteking). Bron: RAZU |
Wat me ook opviel is dat er in de periode van de Spaanse griep-epidemie veel mensen overlijden aan tuberculose:
- 27-07-1918 - Adrianus (Dirk) Kanters, 18 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 31-07-1918 - Mattheus van Bommel, 30 jaar, kistenmaker, tuberculosis peritonis (buikvlies tbc)
- 02-08-1918 - Pieter van Berk, 29 jaar, houtzager, nier tuberculose
- 13-08-1918 - Jannigje den Hartog, 19 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 27-09-1918 - Aaltje Versluis, 12 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 29-09-1918 - Jilles Kornelis Kooijman, 10 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 22-10-1918 - Maaike Rink-van Welie, 33 jaar, tuberculose
- 11-11-1918 - Julianus Linstee, 45 jaar, kleermaker, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 09-12-1918 - Pieter Trouw, 30 jaar, glasslijper, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 11-01-1919 - Willem Johannes de Weerd, 40 jaar, glasspijper, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 13-01-1919 - Nicolaas van Berk, 15 jaar, arbeider, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 22-02-1919 - Woutera Hermina Havelaar, 54 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 07-03-1919 - Jan van den Berg, 28 jaar, fabrieksarbeider, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 08-03-1919 - Teunis Jakob van Gent, 43 jaar, glasslijper, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 09-03-1919 - Antje Koffeman, 15 jaar, tuberculosis pulmonum (longtering)
- 16-03-1919 - Cornelis Verschoor, 2 jaar, tuberculose
Nu was tbc in die tijd een gevreesde en veel voorkomende ziekte. Maar ik kan me voorstellen dat tbc-lijders extra gevoelig waren voor een Spaanse griep-infectie. Onduidelijk is of destijds bij de diagnose de primaire of secundaire oorzaak is opgeschreven.
Voor een vollediger beeld en eventuele voorzichtige conclusies zouden de aantallen vergeleken moeten worden met andere jaren.
__________
Naast de rouwberichten zag je in kranten ook advertenties over het gorgelen met ontsmettingsmiddelen, of middeltjes ter voorkoming of genezing van de "Spaansche griep". Zo was er de 'genezende' abdijsiroop van de firma L.I. Akker (die uiteindelijk alleen suikerwater met een snufje kaneel bleek te bevatten).
 |
| O.a. Het Nieuws, De Leerdammer, 1918-1920 |
 |
| De Leerdammer, 17-8-1918 |
 |
| "De Spaansche griep (verontwaardigd): Een open raam - een badkuip! Hier moet ik niet zijn". De Courant, 10-2-1920 Andere Tijden zond twee documentaires uit over de Spaanse griep: |
Dr. Mely van Malenstein, medisch historicus uit Vuren, presenteerde in 2020 haar boek 'De geplaagde stad' over de 200 jaar cholera, pokken en Spaanse griep in Gorcum met historicus Aron de Vries. De presentatie is hieronder te zien:
In 1919 werd de Noorse kunstschilder Edvard Munch besmet met het griepvirus. In de schilderijen die hij maakte tijdens zijn ziekteperiode, zijn zijn eenzaamheid en ellende duidelijk voelbaar. Hij zit gewikkeld in een grote deken op een rieten stoel, met een rommelig bed op de achtergrond. Zijn open mond en bleke gezicht doen eerder denken aan de dood dan aan herstel.
Gelukkig herstelde Munch uiteindelijk (in tegenstelling tot zijn Oostenrijkse expressionistische collega's Gustav Klimt en Egon Schiele, die beiden stierven aan de Spaanse griep). In een zelfportret dat Munch later dat jaar maakte is de kleur op zijn gezicht teruggekeerd. De kringen rond zijn ogen laten echter zien dat de Spaanse griep een uitputtingsslag is geweest.
 |
| Selvportrett i spanskesyken, Edvard Munch |
@Heidi Timmer
Bronnen:
- Dagvantoen.nl/Spaansche-griep
- De huisarts en de 'Spaansche griep' (link), prof. dr. R.A. Melker, dec. 2005
- De Spaanse griep in 1918, Marc de Bruijn
- De Spaanse griep in Nederland en de Binnenwaard en omgeving, Arie B. Jongeneel
- Diverse krantenberichten, hierboven genoemd
- NTVG.nl/artikelen/het-drama-van-1918-spaanse-griep-nederland
- Overlijdensregisters burgerlijke stand Leerdam 1918-1919
- Verklaringen van overlijden, Leerdam 1918 en 1919, Regionaal Archief Zuid-Utrecht, Wijk bij Duurstede (RAZU)
- Vier eeuwen Loosdorp en de Meent, Abe Drijver, pag. 135
- Wiewaswie.nl
