30 juni 2025

Cornelis Voogd, geneesheer en arts in Leerdam (1886-1915)


Cornelis Voogd zag het levenslicht op 8 september 1855 te Utrecht. Als zoon van een drogist volgde hij een opleiding tot medicus in Utrecht. Hij werd vanwege broederdienst vrijgesteld van militaire dienstplicht. In 1885 vertrok hij uit vanuit Utrecht naar Vleuten. 

Op 16 maart 1886 wordt 'medisch student' Cornelis Voogd in de gemeente Leerdam ingeschrevenHij gaat in Leerdam werken als apotheker en assistent bij de Leerdamse huisarts Schomper. Daar zal hij diens dochter Magdalena hebben leren kennen.

Magdalena Johanna Sara Susanna (Naatje) Schomper, geboren op 16 nov. te 1858 te Leerdam had een opleiding tot assistent-apotheker gedaan. 

O6 augustus 1886 vond hun huwelijk plaats. 

In de beeldbank van de Historische Vereniging staan prachtige oude foto’s van een fotoalbum uit de nalatenschap Schomper-Hondius.


   

  


Links op de foto: Cornelis Voogd. Rechts zijn ega Naatje Schomper. 

Het nieuws van de dag, 24-7-1886








Cornelis en Magdalena wonen tussen 1880 en 1896 in bij (schoon)ouders Schomper op de Hoogstraat. Later gaan ze wonen aan de Spoorstraat, op de hoek met de Meent.















De Vijfheerenlanden, 14-1-1891






De Vijfheerenlanden, 2-6-1894

























De koop is waarschijnlijk niet doorgegaan, aangezien dokter Voogd jaren later nog op de Spoorstraat woont. Wellicht is hij in de woning van zijn schoonouders gaan wonen?

In september 1894 staat het huis van dokter Voogd uitgebreid op de gemeentelijke agenda. Aan de orde is het verzoek van dokter Voogd om een stuk gemeentegrond, grenzend aan zijn woning, aan te kopen met het doel daarop een apotheek te bouwen - op de begane grond, dit in verband met de gezondheid van zijn vrouw. Na een langdurige discussie — waarin met name werd gesproken over de vraag of dit wel wenselijk is met het oog op de inrichting van de Meent en het mogelijke verdwijnen van ruimte voor een voetpad langs die weg — stelt de heer Burgers voor om het stuk grond niet te verkopen, maar in plaats daarvan te verhuren voor onbepaalde tijd. Dit onder de voorwaarde dat er daadwerkelijk een apotheek op wordt gebouwd en dat de huur automatisch eindigt zodra het gebouw niet langer als apotheek wordt gebruikt, bijvoorbeeld bij overlijden of vertrek van de heer Voogd. Het voorstel wordt aangenomen.

Op de gemeenteraadsvergadering van 2 november wordt besproken dat Voogd afziet van de aankoop tot gemeentegrond. 

Op deze foto in de beeldbank is de aanbouw zichtbaar: apotheek.

De Leerdammer, 22-9-1894
























Begin 1898 moet Cornelis Voogd zijn praktijk ongeveer een maand lang laten liggen, hij is ernstig ziek door influenza. Schoonvader dokter Schomper neemt zijn praktijk waar.

Als in 1901 en 1902 'wonderdokter' Van Bijsterveld Leerdam bezoekt, waarschuwt Cornelis Voogd voor de gevolgen van deze kwakzalverij voor zijn patiënten. 


De Leerdammer, 31-5-1902
 
De Leerdammer, 17-6-1905











De Leerdammer, 27-7-1904

































Van Stad en Graafschap Leerdam HVL 29e jaargang nr 1 maart 2010










Als dokter Voogd 25 jaar arts is, krijgt hij een schilderij van Ludwig W.R. Wenckebach, 'Gezicht op Leerdam' aangeboden. De vlaggen hangen die dag uit bij veel Leerdammers. 

Dokter Cornelis Voogd is jarenlang gemeenteraadslid, vanaf 1896 tot 1915. Hij zet zich in voor goed drinkwater voor Leerdam. Ook was hij ambtenaar van de burgerlijke stand. Rond de periode van de Eerste Wereldoorlog was hij secretaris van het Rode Kruis, waarvoor hij het kruis van verdienste ontving.

Maar waar dokter Voogd vooral om zou worden gewaardeerd, is zijn jarenlange onvermoeibare inzet voor komst van het Leerdamse ziekenhuis. Dokter Voogd vertelde dat hij getroffen was door het lijden van een ernstig ziek kind in een krotwoning en zich vanaf dat moment had ingezet voor verbetering.  

Dokter Voogd zette collectes op touw, bewoog verenigingen uitvoeringen te geven, hield tombola’s, enz. Het is niet verwonderlijk dat zijn portret in de hal van het ziekenhuis een plaats kreeg. 

Vanwege gezondheidsredenen stopte dokter Voogd met zijn werkzaamheden en ging hij met pensioen. Op 1 oktober 1915 vertrekt het echtpaar Voogd naar Arnhem, naar de Van Pallandtstraat 67. Dokter Voogd werd opgevolgd door dokter Holweg, arts te Arkel. 


De Leerdammer, 2-10-1915



















Toen Voogds levenswerk, het Leerdamse ziekenhuis, in 1916 dan eindelijk werd geopend, was Cornelis Voogd daarbij aanwezig en hield een toespraak.


Staand voor het ziekenhuis in 1916 (v.l.n.r.):
dokter Bauer, de heer Cochius, dokter Holweg, de heer Sterk, dokter Le Comte
en de heer Leendert Antonie Burgers (in kapiteinsuniform).
Zittend (v.l.n.r.): N.N., mevrouw Voogd-Schomper, burgemeester Mees,
N.N. en dokter Voogd. Bron: Beeldbank HVL

















Nieuwe Rotterdamsche Courant, 16-7-1916


















In 1920 verschijnt er een boek met het het doktershuis aan de Spoorstraat. Zodoende weten we dat de architect van het huis Willem Verschoor uit Den Haag was. (Het pand is inmiddels afgebroken).

 J.H.W.Leliman, Het stadswoonhuis in Nederland
gedurende de laatste 25 jaren, 1924






























Op 10 juni 1932 overlijdt Cornelis Voogd op de leeftijd van 76 jaar te Nijmegen, waar het echtpaar inmiddels was gaan wonen. 


Alg. Handelsblad, 13-06-1932

 



De Leerdammer, 15-6-1932



De Leerdammer, 18-6-1932










 


De Leerdammer, 18-6-1932





























































De begrafenis van dokter Cornelis Voogd vindt plaats in Leerdam en wordt uitgebreid weergegeven in de lokale krant.


Drie maanden na zijn overlijden wordt bij het ziekenhuis een monument ter nagedachtenis aan dokter Voogd onthuld. Het monument is een ontwerp van kunstenaar Adrianus Remiëns (1890-1972) uit Blaricum. 

In dit artikel staat een overzicht van zijn werkzaamheden en verdiensten:


De Leerdammer, 10-9-1932





















De Telegraaf, 9-9-1932

 
















Een paar jaar na de dood van haar man keert weduwe Magdalena in 1939 vanaf het adres Javalaan 85 in Nijmegen terug naar Leerdam, naar de Meent 3. 

In de oorlogsmemoires van Cornelis (Kees) van Donselaar komt de weduwe van dokter Voogd voor: 

"Op een gegeven moment moest ook al het koperwerk worden ingeleverd voor de Duitse oorlogsindustrie. De meeste mensen deden dat natuurlijk niet. M’n vader werkte in de avonduren vaak bij de weduwe van dokter Voogd in de Meent. Dokter Voogd was de oprichter van het ziekenhuis in Leerdam. Mevrouw Voogd was tamelijk rijk voor onze begrippen en had veel koperwerk, omdat zij dat koper natuurlijk niet in huis kon houden mocht mijn vader dat meenemen. In de loop van de tijd is dat echter allemaal verloren gegaan. Mevrouw is al lang overleden. Deze vrouw gebruikte al voor de oorlog al opium. Ze had m’n vader verteld dat ze dan zulke mooie dromen kreeg. Zelf had ze nog Latijn geleerd op hoge leeftijd omdat ze geloofde dat ze na de dood in de hemel terecht zou komen, alwaar alleen Latijn werd gesproken. Ze woonde in de Meent en had een paar van die grote rood met witte katten, voor welke m’n vader een grote kooi had moeten maken."


Op 16 februari 1946 overleed Magdalena Johanna Sara Susanna Voogd-Schomper op 87-jarige leeftijd.

De Voorlichter, 26-3-1946



















Het Dokter Voogdplein met daarop het monument (daarheen verplaatst vanaf de voormalige ziekenhuis-locatie) herinnert ons nog altijd aan dokter Voogd. 































Bronnen:

  • Bevolkingsregister 1897-1920: https://www.familysearch.org/ark:/61903/3:1:3QSQ-G9Q6-88ZJ?i=640&cc=2018408
  • "De straat | Dr. C. Voogdplein" in: Van Stad en Graafschap Leerdam, HVL, 41e jaargang nr 118, juni 2022
  • Diverse krantenberichten, hierboven genoemd
  • Leliman, J.H.W., Het stadswoonhuis in Nederland gedurende de laatste 25 jaren (1924), pag. 42
  • Gent, P.M. van, Leerdam door de eeuwen heen, pag. 528 en 542
  • Oorlogsverslag van Cornelis van Donselaar, Historische Vereniging Leerdam, gepubliceerd in Van Stad en Graafschap Leerdam, HVL, 33e jaargang nr 102, maart 2014

De Leerdamse zalf-oorlog (1910)


De Amsterdammer Henricus W. Schomper vestigt zich in 1848 als geneesheer in Leerdam, waar hij trouwt met de Leerdamse Geertruida C.T. Hondius. Ze gaan wonen aan de Hoogstraat en krijgen vier kinderen, van wie er één op jonge leeftijd overlijdt.

Dokter Schomper denkt niet aan stoppen: hij houdt tot aan zijn dood praktijk aan huis en staat maar liefst 57 jaar lang bekend als toegewijd arts. Zijn werklust werd alom geprezen.

Zijn jongste dochter Magdalena (Na) wordt apothekersassistente en trouwt met Cornelis Voogd, een geliefde Leerdamse huisarts en oprichter van het eerste ziekenhuis in de stad – het Voogdplein herinnert nog aan hem.

Zoon Lodewijk (Lo) kiest een militair pad en wordt apotheker bij het leger. Hij woont afwisselend in Utrecht, Naarden, Middelburg en Breda, is korte tijd vennoot in een fabriek voor medicinale dranken, trouwt een Utrechtse en krijgt negen kinderen.

Oudste zoon Johan (Jo) blijft in Leerdam. Hij trouwt, krijgt een zoon, maar het huwelijk strandt. Hij drijft handel in bier en drogisterijartikelen aan de Hoogstraat.

Na de dood van zijn vader in 1905 erft Johan vermoedelijk de apothekersrecepten en -middelen. Al snel begint hij een wonderzalf te verkopen, die na een tijdje de naam ‘Schomperzalf’ krijgt. Maar hij is niet de enige: een andere apotheker claimt eveneens het originele recept van Schomper sr. in handen te hebben. Een felle reclameoorlog barst los.

De Schomperzalf leidt tot een ware hetze. Na Johans dood in 1910 betwisten meerdere figuren het alleenrecht op de zalf: een drogist, een apotheker, een handelaar, koopman èn neef Henricus jr. mengen zich in de strijd. Ze prijzen hun zalf aan in streekkranten – met zalvende woorden én scherpe aanvallen.

Het uitgebreide verhaal volgt hieronder.

________________________________________


Dit zijn Henricus Wilhelm Schomper en zijn echtgenote Geertruida Christina Theodora Hondius:



Henricus Schomper was geboren op 14 december 1820 te Amsterdam. Schomper vestigde zich op 12 oktober 1848 in Leerdam als stedelijk en landelijk heel- en verloskundige. Hij werd een van de artsen voor de arbeiders van de glasfabriek.

Zijn echtgenote Geertruida Hondius kwam uit een respectabele Leerdamse familie. Haar vader was notaris en gemeenteraadslid in Leerdam, haar opa was predikant, o.a. te Rhenoy. 

Bron: CBG






Zij woonden aan de Kerkstraat, Markt en daarna op de Hoogstraat 60, het pand links op de onderstaande foto. Later zou het Leger des Heils hier gevestigd zijn. 





































Henricus en Geertruida kregen vier kinderen:
1. Johan Joseph (Jo) Schomper, geb. 15 juni 1852 te Leerdam
2. Lodewijk Christoffel Schomper, geb. 13 jan. 1854 te Leerdam, ovl. 19 apr. 1855 (15 maanden)

Bron: CBG.nl







3. Lodewijk Christoffel (Lo) Schomper, geb. 3 nov. 1855 te Leerdam
4. Magdalena Johanna Sara Susanna (Na/Naatje) Schomper, geb. 16 nov. 1858 te Leerdam


In de beeldbank van de Historische Vereniging staan prachtige oude foto’s van een fotoalbum uit de nalatenschap Schomper-Hondius. Uit de geschreven onderschriften is af te leiden dat de kinderen Jo, Lo en Na (of Naatje) werden genoemd. 



V.l.n.r. Johan Joseph, Magdalena, Lodewijk en op de vierde foto staan oma Hondius-van de Boogaard of oma Schomper-van Schepens met kleinzoons Jo en Lo. (Bron: beeldbank HVL)

Dokter Schomper is medebestuurslid van de kiesvereniging ‘Vrijheid en Orde’. Diverse keren wordt dokter Schomper genoemd als voordrachtkunstenaar bij de maatschappij Nut van ’t Algemeen. Ook is hij een periode wethouder van Leerdam. 

Op 12 oktober 1898 viert Henricus Schomper zijn 50-jarig jubileum als geneesheer. Veel Leerdammers hangen de vlag uit en hij krijgt cadeaus en een muzikale serenade:


De Vijfheerenlanden, 15-10-1898

 

De Vijfheerenlanden, 21-9-1898

















De Vijfheerenlanden, 15-10-1898

De Leerdammer, 15-10-1898


























De Leerdammer, 25-8-1900
 
De Leerdammer, 31-5-1902

















De Leerdammer, 12-7-1902


























De Wijkverpleging wordt opgericht in 1900, maar de oude dokter Schomper is gepasseerd. Aanleiding tot een boze ingezonden brief in de krant.


De Leerdammer, 22-10-1902






































Harm Walt schrijft in zijn memoires dat in 1903 de Glasfabriek haar jubileum vierde. "De WelEdel ZeerGel. Heer Dr. Schomper wilde eveneens eene blijvende herinnering den Directie ten geschenke doen. Een regulateurklok, van groote afmeting, met deftigen slag, zal eene plaats op het kantoor der Directie innemen en steeds als het oog op haar gevestigd is, zal zij doen zien, dat deze klok “uit erkentelijkheid voor de Directie der Glasfabriek door Dr. H.W. Schomper is aangeboden” zoals de inscriptie op massief gouden plaats ons zegt. Moge de edele gever, die de fabriek heeft zien geboren worden en opgroeien, nog menig blik op zijn zoo zeer gewaardeerd geschenk slaan, dat zal Directie en personeel ongetwijfeld veel genoegen doen."

De Leerdammer, 27-7-1904
    














































De Leerdammer, 17-6-1905

    

















Dokter Schomper lijkt van geen ophouden te weten:


De Leerdammer, 13-9-1905


















Maar een maand later doet bericht het de ronde: "de oude dokter Schomper is overleden".


De Leerdammer, 25-10-1905


















Bij de familieberichten van de familie Schomper valt op dat dochter Magdalena en schoonzoon Cornelis Voogd niet genoemd worden. Des te bijzonder omdat Cornelis Voogd de assistent is geweest van zijn schoonvader en Magdalena in die tijd als apothekersassistente voor de praktijk werkte.


Het nieuws van de dag, 27-10-1905
  
De Vijfheerenlanden, 1-11-1905






























De Leerdammer, 1-11-1905
































Vier dagen na de begrafenis van zijn vader plaatst zoon Johan een advertentie in de krant waarin hij een wonderzalf aanprijst. 

Johan was koopman, in 1898 gescheiden van zijn vrouw, en had vanaf 1889 een bierhandel aan de Hoogstraat (in de woning van zijn tante C.A. Hondius). Nu ging hij daarnaast ook zeep en zalf verkopen. 


De Leerdammer, 1-11-1905
  
De Leerdammer, 8-11-1905
































Na een inzameling onder de Leerdammers wordt er een gedenksteen geplaatst voor wijlen dokter Schomper. 

De Vijfheerenlanden, 16-12-1905































Het graf met de gedenksteen bevinden zich nog altijd op de Oude Begraafplaats van Leerdam, maar de plaat is nauwelijks meer leesbaar. 


 
De Leerdammer, 16-12-1905





































De Leerdammer, 20-1-1906
  
De Leerdammer, 21-7-1906













































Aan het begin van het jaar 1907 overlijdt Geertruida Hondius, de echtgenote van dokter Schomper. 

De Leerdammer, 9-1-1907





































Na het overlijden van zijn moeder gaat Johan Schomper zijn zalf verkopen als zijnde recept van zijn "hooggeachten Vader, de heer Henricus Wilhelm Schomper, in leven geneesheer te Leerdam, waar hij 57 jaar de praktijk heeft uitgeoefend. De man van kennis en weetenschap, die Indië, Kaap de Goede Hoop en St. Helena als geneesheer heeft bezocht en waar meenig dotorandus of arts een lesje van had kunnen nemen". 


De Leerdammer, 2-11-1907
  
De Leerdammer, 8-4-1908





































De Leerdammer, 11-7-1908
  
De Leerdammer, 7-11-1908
















In 1909 wordt het huis van Johan J. Schomper aan de Hoogstraat verkocht. 

Nieuwe Gorinchemsche Courant, 29-7-1909
  
De Leerdammer, 11-8-1909




















































De Leerdammer, 30-4-1910


















Rond het handelsmerk van de Schomper-zalf ontwikkelt zich een hele strijd.  De concurrent gaat de zalf ook verkopen! Assistent-apotheker Van Gangelen beweert het oude Schomper-recept ook te hebben. 


De Vijfheerenlanden, 11-6-1910
De Leerdammer, 3-8-1910
























Johan Joseph Schomper overlijdt ruim vijf jaar na zijn vader, op 15 oktober 1910. Hij werd 58 jaar oud.

De Leerdammer, 19-10-1910


















Er wordt een bijzonder ingezonden stuk geplaatst in de krant.

Bed en kleding van J.J. Schomper zouden zijn opgehaald en verbrand door de gemeente, gesuggereerd wordt dat hij leed aan een besmettelijke ziekte. De brievenschrijver vraagt zich af of de laatst gemaakte zalf van J.J. Schomper, niet vernietigd maar verkocht aan een partij, wel gezond zal zijn en maakt zich zorgen om het “lijdende menschdom”.  


De Leerdammer, 12-11-1910




















De schrijver van de brief is de heer Arie Bax, zelf niet onpartijdig in de zalf-kwestie, zo blijkt.

Het lijkt de Schomperzalf niet minder populair te maken. Er zijn nu vier partijen die beweren de enige, echte Schomperzalf te verkopen. Drogist Gerardus Pellikaan, smid Arie Bax, apotheker Jan H. van Gangelen en koopman Jan H. Kemp bestrijden elkaar. 

Een nieuwe, vijfde partij meldt zich. Kleinzoon Henricus Wilhelm Schomper (1889-1959, zoon van Lodewijk), gaat ook zalf verkopen, via Coiffeur Van Krieken in de Leerdamse Kerkstraat.


De Leerdammer, 12-11-1910
  
De Leerdammer, 12-11-1910




























Nieuwe Gorinchemse Courant 17-11-1910

































Soms staan op dezelfde krantenpagina twee verschillende aanbieders van de befaamde Schomperzalf. De reclames en beschuldigingen vullen de krantenpagina’s in Leerdam, Gorinchem en omstreken.

De Leerdammer, 19-11-1910
































Op een zaterdagavond lijkt er een heus gevecht geweest tussen de verschillende zalf-eigenaren op de Leerdamse Markt.

“Er bleek op één ogenblik geen Schomper’s zalf genoeg aanwezig om al de bulten en builen te besmeren”.

De Telegraaf, 22-11-1910







































































Opmerkelijk genoeg kon ik in geen enkele lokale krant iets terugvinden over het gevecht op de Markt. Had de dagboekenschrijver van De Telegraaf een al te levendige fantasie, of wilden de Leerdamse verslaggevers het voorval liever in de doofpot stoppen?

De stroom aan advertenties blijft onverminderd doorgaan.

De Leerdammer, 14-10-1910
  
De Leerdammer, 19-10-1910


















De Leerdammer, 29-10-1910






De Leerdammer, 5-11-1910







De Leerdammer, 9-11-1910
 
De Leerdammer, 16-11-1910









































De Leerdammer, 17-12-1910





























De zalf wordt wettig gedeponeerd door J.H. Kemp:


Nederlandsche Staatscourant 1-1-1911
 
Nederlandsche Staatscourant, 16-1-1911























De courant, 16-1-1911

























De oorsprong van de zalf wordt steeds mysterieuzer. Handelaar J.J. Schomper wordt gepromoveerd tot dokter of bejaard apotheker. Hij en zijn vader worden verwisseld. 


De Kaap, 21-1-1911
































De Leerdammer, 22-7-1911








De Leerdammer, 28-10-1911





























De Leerdammer, 4-11-1911

De Leerdammer, 21-10-1911
































De Leerdammer, 1-2-1913

































De Schomperzalf blijft nog lang in omloop. 

De Leerdammer, 7-5-1932





De Leerdammer, 7-5-1932
De Leerdammer, 25-11-1933












De Leerdammer, 10-12-1938









Nieuwsblad (voor Gorinchem en omstreken), 31-7-1967


































































De memoires van Leerdammer H.C. Zorn bevatten een cryptische verwijzing naar ongeregeldheden op de markt. Toeval?

"Schomperzalf - J.J. Schomper 

Geneest Mensch en Dier en is onmisbaar in Huis en op Stal. Het is nog een recept van wijlen mijn Hooggeleerden vader Henricus Wilhelm Schomper in leven Geneesheer te Leerdam: de man van kennis en wetenschap, die Indië, Kaap de Goede Hoop en St. Helena als geneesheer heeft bezocht en op wiens graf door Leerdams burgerij een monument uit erkentelijkheid is geplaatst. Het geneest alle huidaandoeningen als Brand- en Snijwonden, aambeien, uitslag, winterhanden en wintervoeten, barsten, kloven en ruwe handen, keenen onder de vetlokken, zeere speenen bij melkvee, doorliggen." 

Het bovenstaande is een deel van de tekst van een strooibiljet, dat verder vervolgt met de nodige attesten van gelukkig genezen menschen. Onder die vele attesten die ik zou kunnen noemen was er één van een grote man, die elk voor- en najaar veel last had van uitslag. Hij noemde dat in zijn verklaring bij het komen en gaan van het blad en dat bij gebruik van de zalf spoedig genas. 

Het staat natuurlijk vast dat die zalf geneeskundige waarde had, want hij was afkomstig van een dokter, die voor de tijd waarin hij werkzaam is geweest een zeer goede naam had, maar niet voor alles: “Smeer maar raak”. Het was bekend dat er aan de glasfabriek tijdens het leven van den ouden dokter altijd een pot klaar stond om bij lichte brandwonden te gebruiken. 

Dat Dr. Voogd, die eerst assistent en daarna enige jaren met zijn schoonvader heeft samenwerkt, terwijl zijn vrouw de medicamenten maakte, dat geheim niet wist, bracht bij velen de lachspieren in beweging. De meesten geloofden stellig dat Johan Jozef (Schomper) het alleen wist. 

Wat er alzo afgespeeld is met die zalf, o.a. door Pelikaan e.a., hier en te Gorcum en Geldermalsen op de markten ligt nog te versch in het geheugen, dus ik kan wel stoppen."

 

@HeidiTimmer


Bronnen:


Dit verhaal diende als inspiratie voor de voorstelling "Het wonderlycke medicijn" van het Kerntheater Vijfheerenlanden 2025